Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XII cũng xác định nhiệm vụ: “Đúc kết và xây dựng hệ giá trị văn hóa và hệ giá trị chuẩn mực con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế”.

    Giá trị là những đánh giá của con người về các hiện tượng tự nhiên, xã hội và tư duy với hàm nghĩa tất cả những gì là cần, là tốt, là hay, là đẹp, hay chính là các giá trị chân, thiện, mỹ giúp khẳng định và nâng cao bản chất con người. Một khi những nhận thức giá trị ấy được hình thành và định hình, chúng sẽ chi phối mạnh mẽ suy nghĩ, niềm tin, tình cảm và hành vi ứng xử của con người.




    Nhiều giá trị liên kết với nhau thì tạo thành hệ giá trị, trong đó các giá trị được cấu trúc theo một trật tự thứ bậc nhất định, có mối liên hệ mang tính lịch sử cụ thể để thực hiện một hay một số chức năng.

    Trong lịch sử hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước, con người Việt Nam luôn được thử thách, tôi luyện, hun đúc để hình thành nên nhiều giá trị tốt đẹp. Giáo sư Trần Văn Giàu từng tổng kết 7 giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam là: Yêu nước, cần cù, anh hùng, sáng tạo, lạc quan, thương người, vì nghĩa. Nhà nghiên cứu Nguyễn Hồng Phong cũng chỉ ra 5 giá trị cốt lõi của người Việt là: Ý thức cộng đồng; trọng đạo đức; cần kiệm, giản dị, thực tiễn; yêu nước, bất khuất, yêu chuộng hòa bình, nhân đạo; lạc quan. Đây là những giá trị mà theo ông là “những đặc trưng có tính chất căn bản nhất, nổi bật nhất, phổ biến nhất, tương đối ổn định nhất” trong các giá trị của con người Việt Nam. Những giá trị này trong một thời gian dài đã trở thành hằng số giúp dân tộc ta vượt qua mọi khó khăn, thử thách, giữ vững nền độc lập trong các cuộc chiến tranh chống ngoại xâm và đạt được những thành tựu lớn trong xây dựng đất nước.

    Tuy nhiên hiện nay, trong bối cảnh đất nước ta đang đẩy mạnh phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, sự thay đổi của các điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học-công nghệ, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và đô thị hóa nhanh chóng đang có những tác động lớn lao tới hệ giá trị con người Việt Nam. Những biểu hiện “lệch chuẩn”, những hành vi “phản giá trị”, những ứng xử vô văn hóa xuất hiện ngày càng nhiều trong đời sống. Đặc biệt, sự xuống cấp đạo đức, băng hoại lối sống, tha hóa nhân cách có chiều hướng gia tăng đang là những biểu hiện đáng lo ngại về sự đảo lộn các giá trị. Do vậy, việc nghiên cứu xác định hệ giá trị con người Việt Nam trong giai đoạn mới và tìm ra những giải pháp hữu hiệu nhằm hiện thực hóa hệ giá trị ấy trong thực tiễn là nhiệm vụ vô cùng cần thiết và cấp bách hiện nay.

Song, chúng ta cũng phải thấy, việc đưa ra được một hệ giá trị phù hợp, chuẩn xác, tối ưu, nhận được sự đồng thuận cao cả trong giới học thuật lẫn các nhà lãnh đạo đất nước cũng như các tầng lớp nhân dân là nhiệm vụ vô cùng khó khăn. Do vậy, bài viết này chỉ nhằm góp thêm một tiếng nói, một quan điểm mới vào một chủ đề đang nhận được sự quan tâm cao của Đảng, Nhà nước và toàn xã hội.

    Để xác định được một cách đúng đắn, xác đáng, có cơ sở khoa học và thực tiễn về hệ giá trị con người Việt Nam trong thời kỳ mới, cần có cách tiếp cận tổng thể, hệ thống, toàn diện: Phải tổng kết, đúc rút kết quả nghiên cứu của nhiều thế hệ các nhà khoa học đi trước, đồng thời tham khảo, học hỏi kinh nghiệm quốc tế; phải kế thừa có chọn lọc các giá trị truyền thống của dân tộc, đồng thời tiếp thu các giá trị mới của nhân loại và thời đại, có tính đến xu hướng vận động, biến đổi của chúng; phải bám sát quan điểm định hướng của Đảng, đồng thời tham vấn ý kiến các chuyên gia, giới trí thức tinh hoa; phải dựa trên cơ sở lý luận, các quan điểm khoa học, nhưng đồng thời phải khảo sát, đánh giá thực trạng, trưng cầu ý kiến nhân dân. Có như vậy mới có thể tìm ra được một hệ giá trị bảo đảm kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, dân tộc và quốc tế, kế thừa và phát triển, kỳ vọng và khả năng thực hiện, ý chí của tầng lớp lãnh đạo và sự đồng thuận của toàn xã hội.

    Trước hết cần nhìn nhận, xem xét hệ giá trị con người Việt Nam trên mọi chiều cạnh của bối cảnh trong nước và quốc tế: Về kinh tế, đó là sự chuyển đổi từ cơ chế kinh tế tập trung, quan liêu bao cấp sang cơ chế kinh tế thị trường và nền kinh tế tri thức; về xã hội là sự chuyển đổi từ xã hội truyền thống nông nghiệp sang xã hội hiện đại, công nghiệp, tiên tiến; về ý thức con người là sự chuyển đổi từ ý thức thần dân sang ý thức công dân; về bối cảnh quốc tế là sự sụp đổ của hệ thống xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và Đông Âu, xu thế toàn cầu hóa, sự phát triển vượt bậc của khoa học-công nghệ, cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, v.v..

    Bên cạnh đó, khi xác định hệ giá trị con người mới cần đặc biệt quan tâm đến xu hướng vận động của các giá trị trong những điều kiện mới. Có thể tham khảo nghiên cứu của GS, VS, TSKH Phạm Minh Hạc về 6 biến động trong xu hướng giá trị xã hội hiện nay cần lưu ý là: 1) Chuyển từ coi trọng giá trị tinh thần sang coi trọng giá trị kinh tế; 2) Chuyển từ coi trọng quyền lợi tập thể sang coi trọng quyền lợi cá nhân; 3) Từ nặng cống hiến sang nặng hưởng thụ; 4) Từ những mục tiêu lâu dài sang lo sống ngắn hạn; 5) Từ thái độ chờ đợi phân phối sang chủ động tự đáp ứng nhu cầu; 6) Từ chấp nhận bình đẳng, trọng nghèo sang chấp nhận phân hóa, trọng giàu. Và cùng với xu hướng vận động đó của các giá trị xã hội, thực tế nước ta đang diễn ra những thay đổi từ từ nhưng rất dễ nhận thấy là: Từ “con người làng xã” sang “con người cá nhân”, từ “con người tập thể” sang “con người cá thể”, từ “con người đoàn thể” sang “con người gia đình”, từ “con người phục vụ” sang “con người tồn tại”, từ “tồn tại bất ổn” sang “tồn tại an sinh”...

    Do vậy, để khắc phục những xu hướng không lành mạnh, thậm chí là tiêu cực, xây dựng con người Việt Nam hiện đại đáp ứng yêu cầu của thời kỳ phát triển mới, bên cạnh các giá trị văn hóa truyền thống mang tính bền vững của con người Việt Nam như: Yêu nước, cần cù, đoàn kết, nhân ái... rất cần bổ sung các giá trị mới của thời đại như: Coi trọng tài năng cá nhân, đề cao giáo dục, khoa học và công nghệ, đề cao sự sáng tạo và nhân văn, hướng tới tự do, dân chủ và hạnh phúc của con người.

    Tham khảo một số nước trên thế giới, như: Nhật Bản, Hàn Quốc, Pháp..., có thể thấy, hệ giá trị con người thường được họ xác định trên các mối quan hệ đa chiều: Quan hệ với bản thân (trung thực, trọng đạo lý...); quan hệ với người khác (trách nhiệm, nhân ái, khoan dung...); quan hệ với công việc (sáng tạo, cần cù...); quan hệ với xã hội, đất nước, dân tộc (yêu nước, đoàn kết...). Bên cạnh đó, hệ giá trị này còn được xem xét trên các yêu cầu về cấp độ: Các giá trị cá nhân; các giá trị nghề nghiệp; các giá trị xã hội; các giá trị mang tính toàn cầu.

    Các quốc gia cũng thường tập trung xây dựng những giá trị cốt lõi, hạt nhân, quan trọng mà họ còn thiếu hay đã có nhưng có nguy cơ phai nhạt. Về dung lượng, các hệ giá trị thường ngắn gọn, dễ nhớ, dễ thuộc, chỉ từ 4 đến 5 giá trị, không quá cao siêu mà gần gũi, dễ hiểu, khả thi. D.I.Hitchcock trong công trình “Giá trị châu Á và giá trị Mỹ xung đột với nhau như thế nào” đã chỉ ra 5 giá trị cá nhân quan trọng nhất của người Mỹ là: Tự lực cánh sinh, thành đạt cá nhân, cần cù, thành công trong cuộc sống; giúp đỡ mọi người; và 5 giá trị cá nhân quan trọng nhất của người Đông Á là: Cần cù, hiếu học, trung thực, tự lực cánh sinh, kỷ luật. Năm 2013, Trung Quốc đã công bố “Hệ giá trị cốt lõi xã hội chủ nghĩa mới” gồm 12 giá trị, trong đó có 4 giá trị con người là: Yêu nước, trọng nghề, thành tín, thân thiện.

    Vừa qua, trong khuôn khổ một đề tài nghiên cứu khoa học cấp Nhà nước, Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam (thuộc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đã tiến hành điều tra xã hội học trên quy mô lớn trong hai năm 2018-2019 với 2.000 phiếu hỏi tại 8 tỉnh/thành phố (Hà Nội, Lào Cai, Hà Giang, Huế, Quảng Ngãi, TP Hồ Chí Minh, Bình Dương, An Giang). Kết quả thu được cho thấy, 5 giá trị được người dân cho là quan trọng nhất trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế xếp theo thứ tự từ cao xuống thấp là: Trách nhiệm (73,3%), kỷ cương (69,2%), sáng tạo (67,2%), yêu nước (65,1%), trung thực (59,7%).

    Xét thấy tầm quan trọng của chủ nghĩa yêu nước trong suốt chiều dài lịch sử cũng như bối cảnh đất nước hiện nay, nhóm thực hiện đề tài đề xuất đưa giá trị “yêu nước” lên đầu tiên, bởi đây là giá trị truyền thống hằng xuyên của con người Việt Nam, là “sợi chỉ đỏ” xuyên suốt lịch sử Việt Nam cần tiếp tục được phát huy. Và đây cũng là yêu cầu hàng đầu mà Nghị quyết Trung ương 9 (khóa XI) của Đảng đặt ra. Do vậy, hệ giá trị mới xây dựng con người Việt Nam hiện đại đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước có thể là: Yêu nước, trách nhiệm, sáng tạo, kỷ cương, trung thực.

Cũng phải nói thêm là hệ giá trị nêu trên mới là “hệ giá trị tổng quát”, “hệ giá trị gốc”, “hệ giá trị chủ đạo”, mà từ đó có thể triển khai thành các “hệ giá trị bộ phận”, “hệ giá trị cụ thể”, “hệ giá trị phái sinh” cho sát hợp hơn với từng đối tượng, thành phần, ngành nghề, lứa tuổi trong toàn xã hội. Có thể thấy, hệ giá trị này đã có sự kế thừa những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, đồng thời bổ sung những giá trị mới, tiến bộ của nhân loại và thời đại.

GS, TS TỪ THỊ LOAN