GIÁO ÁN BÀI GIẢNG MÔN HỌC: TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN Bài: “Phép biện chứng duy vật”

                        

GIÁO ÁN BÀI GIẢNG

MÔN HỌC: TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN

Bài: “Phép biện chứng duy vật”

GIÁO ÁN	NỘI DUNG CẬP NHẬT
CHƯƠNG II PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT Phép biện chứng duy vật là một bộ phận lý luận cơ bản hợp thành thế giới quan và phương pháp luận triết học của chủ nghĩa Mác - Lênin; là “khoa học về mối liên hệ phổ biến” và cũng là “khoa học về những quy luật phổ biến của sự vận động và sự phát triển của tự nhiên, của xã hội loài người và của tư duy”[1]. “Theo quan niệm của Mác, cũng như của Hêghen thì phép biện chứng bao gồm cái mà ngày nay người ta gọi là lý luận nhận thức hay nhận thức luận”[2]. I. PHÉP BIỆN CHỨNG VÀ PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 1. Phép biện chứng và các hình thức cơ bản của phép biện chứng a) Khái niệm biện chứng, phép biện chứng Ngay từ rất sớm trong triết học đã xuất hiện hai phương pháp đối lập nhau trong việc xem xét thế giới: phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình. Hai phương pháp này đối lập nhau trong việc nghiên cứu, xem xét và nhận thức thế giới. Cuộc đấu tranh giữa hai phương pháp này trong lịch sử triết học là một trong những động lực thúc đẩy khoa học và triết học phát triển. Các khái niệm “siêu hình” và “biện chứng” trong lịch sử triết học được dùng theo một số nghĩa khác nhau. Còn trong triết học hiện đại, đặc biệt là triết học mácxít, chúng được dùng để chỉ hai phương pháp nhận thức đối lập nhau trong lịch sử triết học. - Phương pháp siêu hình và phương pháp biện chứng: Phương pháp siêu hình (phép siêu hình): Thuật ngữ “siêu hình” xuất phát từ tiếng Hy Lạp “metaphisica”, có nghĩa là “những gì sau vật lý học” được Arixtốt dùng để chỉ những hoạt động nghiên cứu khoa học sau vật lý học. Về sau được các nhà triết học gọi là “siêu hình học”. Phương pháp siêu hình phát triển mạnh mẽ từ cuối thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII, các ngành khoa học tự nhiên dần dần tách ra khỏi triết học và tiến hành thực nghiệm khoa học. Đây là thời kỳ khoa học tự nhiên phân tích, phân loại và chia nhỏ giới tự nhiên, các sự vật, hiện tượng thành những bộ phận riêng biệt, cố định, bất động để nghiên cứu. Điều này đã tạo ra thói quen xem xét sự vật, hiện tượng trong trạng thái riêng rẽ, cô lập, bất biến. Phương pháp siêu hình bắt nguồn từ chỗ muốn nhận thức một đối tượng nào đó, trước hết con người cũng phải tách đối tượng đó ra khỏi những mối liên hệ và nhận thức nó ở trạng thái không biến đổi trong một không gian và thời gian xác định. Do vậy, giá trị của phương pháp siêu hình trong thực tế rất hạn chế. Nó chỉ có tác dụng trong một phạm vi nhất định, bởi hiện thực không rời rạc và ngưng động như phương pháp này quan niệm. Đối với triết học Mác, phương pháp siêu hình được sử dụng theo nghĩa là phương pháp nghiên cứu, xem xét các sự vật, hiện tượng và sự phản ánh chúng vào tư duy con người trong trạng thái hoàn toàn riêng rẽ, cô lập, bất động ở ngoài tất cả các mối liên hệ, sự vận động và phát triển. Do đó, phương pháp siêu hình “chỉ nhìn thấy những sự vật riêng biệt mà không thấy mối liên hệ qua lại giữa những sự vật ấy, chỉ nhìn thấy sự tồn tại của những sự vật ấy mà không nhìn thấy sự phát sinh và sự tiêu vong của những sự vật ấy, chỉ nhìn thấy trạng thái tĩnh của những sự vật ấy mà quên mất sự vận động của những sự vật ấy, chỉ nhìn thấy cây mà không thấy rừng"[3]. + Phương pháp biện chứng (phép biện chứng) Thuật ngữ “biện chứng” bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp là “dialektica”, có nghĩa là phương pháp và nghệ thuật tranh luận, đàm thoại. Nó gắn liền với phép biện chứng duy tâm của Xôcrát và Platôn. Trong thời kỳ cổ đại, phép biện chứng chất phác, ngây thơ, mà đỉnh cao của nó là phép biện chứng cổ đại Hy Lạp chiếm vị trí ưu trội. Theo quan điểm này, thế giới là một chỉnh thể thống nhất; giữa các bộ phận của nó có mối liên hệ qua lại, thâm nhập vào nhau, tác động và ảnh hưởng lẫn nhau; thế giới và các bộ phận cấu thành thế giới ấy không ngừng vận động và phát triển. Theo Ăngghen, quan niệm biện chứng chất phác thời cổ đại đã cho chúng ta thấy một bức tranh về sự chằng chịt vô tận của những mối liên hệ và những sự tác động qua lại, sự vận động và phát triển, nhưng chưa làm rõ được cái gì đang liên hệ cũng như những quy luật nội tại của sự vận động và phát triển. Phương pháp biện chứng là phương pháp nhận thức đối tượng trong các mối liên hệ với nhau, tác động, ảnh hưởng qua lại ràng buộc lẫn nhau, trong trạng thái luôn luôn vận động, biến đổi, nằm trong khuynh hướng chung là phát triển. Khi xem xét sự vật, hiện tượng, phương pháp biện chứng thừa nhận quá trình thay đổi về chất của các sự vật, hiện tượng mà nguồn gốc của sự thay đổi đó là sự đấu tranh của các mặt đối lập để giải quyết mâu thuẫn nội tại của chúng. Phương pháp biện chứng nếu được sử dụng trong quá trình tư duy sẽ hình thành tư duy biện chứng. Tư duy biện chứng là tư duy mềm dẻo, linh hoạt, nó thừa nhận trong những trường hợp cần thiết thì bên cạnh cái “hoặc là...hoặc là” còn có cả cái “vừa là...vừa là”; thừa nhận một chỉnh thể trong lúc vừa là nó lại không phải là nó; thừa nhận cái khẳng định và cái phủ định vừa loại trừ nhau lại vừa gắn bó với nhau. Ph.Ăngghen nêu lên những điều căn bản của phương pháp biện chứng là “xem xét những sự vật và những phản ánh của chúng trong tư tưởng trong mối liên hệ qua lại lẫn nhau của chúng, trong sự ràng buộc, sự vận động, sự phát sinh và sự tiêu vong của chúng”[4].  Như vậy, biện chứng dùng để chỉ những mối liên hệ, tương tác, chuyển hóa và vận động, phát triển theo quy luật của các sự vật, hiện tượng, quá trình trong tự nhiên, xã hội, tư duy. Biện chứng bao gồm biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan: Biện chứng khách quan là biện chứng của thế giới vật chất. Biện chứng chủ quan là sự phản ánh biện chứng khách quan vào trong đời sống ý thức của con người. Theo Ph. Ăngghen: “Biện chứng gọi là khách quan thì chi phối trong toàn bộ giới tự nhiên, còn biện chứng gọi là chủ quan, tức tư duy biện chứng, thì chỉ là phản ánh sự chi phối, trong toàn bộ giới tự nhiên…”[5]. Biện chứng khách quan của bản thân đối tượng được phản ánh quy định biện chứng chủ quan. Mặt khác, biện chứng chủ quan cũng có tính độc lập tương đối của nó so với biện chứng khách quan. Điều đó được hiểu với nghĩa, một là, cái được phản ánh và cái phản ánh không bao giờ trùng khít hoàn toàn; hai là, quá trình tư duy, quá trình nhận thức còn có những quy luật vốn có của nó. Phép biện chứng là học thuyết nghiên cứu, khái quát biện chứng của thế giới thành hệ thống các nguyên lý, quy luật khoa học nhằm xây dựng hệ thống các nguyên tắc phương pháp luận của nhận thức và thực tiễn. Với nghĩa như vậy phép biện chứng thuộc về biện chứng chủ quan, đồng thời nó cũng đối lập với phép siêu hình - phương pháp tư duy về sự vật, hiện tượng của thế giới trong trạng thái cô lập và bất biến. b) Các hình thức cơ bản của phép biện chứng Phép biện chứng đã phát triển qua ba hình thức cơ bản: phép biện chứng chất phác thời cổ đại, phép biện chứng duy tâm cổ điển Đức và phép biện chứng duy vật trong chủ nghĩa Mác - Lênin.           Phép biện chứng chất phác thời cổ đại là hình thức đầu tiên của phép biện chứng trong lịch sử triết học. Nó là một nội dung cơ bản trong nhiều hệ thống triết học của Trung Quốc, Ấn Độ và Hy Lạp cổ đại. Phật giáo (Ấn Độ cổ đại) quan niệm: vũ trụ là vô thủy vô chung và huyền ảo, trong đó vạn vật biến hóa vô thường, vô định theo luật nhân quả “sinh, trụ, dị diệt”. Cái nhân nhờ có duyên mà sinh ra quả, quả lại nhờ có duyên mà hóa thành nhân...Cứ như vậy, nối tiếp nhau vô cùng, vô tận mà vạn vật cứ sinh sinh, hóa hóa mãi.         Những tư tưởng biện chứng của triết học Trung Quốc là “biến dịch luận” (học thuyết về những nguyên lý, quy luật biến đổi phổ biến trong vũ trụ), “Âm - dương” và “Ngũ hành luận” (học thuyết về những nguyên tắc tương tác, biến đổi của các tố chất bản thể trong vũ trụ) của âm dương gia.         Thuyết Âm – dương chỉ ra: nguyên lý tối cao là nguồn gốc biến hóa của mọi sự vật, hiện tượng trong vũ trụ là sự liên hệ, tác động giữa hai thế lực “âm” và “dương” trong Thái cực... “Âm” và “dương” được coi là hai thế lực cơ bản của vũ trụ; tiềm ẩn trong thái cực, biểu thị và chi phối vạn vật trong thế giới, từ tự nhiên đến xã hội, từ “đạo trời” đến “đạo người”, từ vật vô cùng lớn đến vật vô cùng nhỏ, từ cái giản đơn đến cái phức tạp, từ cỏ cây, động vật đến con người như: Trời và đất, sáng và tối, nóng và lạnh, hút và đẩy, cương và nhu, động và tĩnh, trong và đục, nặng và nhẹ, đồng hóa và dị hóa, giống đực và giống cái, vua và tôi, cha và con...Như vậy, chính sự liên hệ, tác động lẫn nhau giữa hai mặt “âm” và “dương” mới tạo nên trời đất, vạn vật, con người và nhờ vào “âm” và “dương” mà sự vật, hiện tượng vận động, biến hóa không ngừng.         Thuyết Ngũ hành chỉ ra năm yếu tố vật chất đầu tiên “kim, mộc, thủy, hỏa, thổ” tạo nên vũ trụ và tồn tại, phát triển trong mối liên hệ tương sinh và tương khắc với nhau tạo nên sự luân chuyển và biến đổi của vạn vật. “Ngũ hành tương sinh” là quá trình các yếu tố tác động, chuyển hóa lẫn nhau (gỗ sinh ra lửa, lửa sinh ra đất, đất sinh ra kim loại, kim loại sinh ra nước...). “Ngũ hành tương khắc” là quá trình các yếu tố tác động, kiềm chế lẫn nhau (mộc khắc thổ, thổ khắc thủy, thủy khắc hỏa, hỏa khắc kim, kim khắc mộc). Mọi sự vật trong vũ trụ, kể cả xã hội, con người đều biến đổi theo sự chi phối của ngũ hành.         Trong Đạo giáo, Lão Tử cho rằng “có vật gì trong sự hỗn độn, có trước cả trời đất, vừa trống không, vừa lặng yên, đứng một mình không đổi, lưu hành khắp chốn không mỏi, có thể là mẹ thiên hạ, ta không biết nó tên gì, nên mới đặt tên cho nó là đạo, gượng gọi là lớn” (Đạo đức kinh, chương 25). “Đạo” vừa là bản nguyên của vạn vật, vừa là con đường, là quy luật sinh thành, biến hóa của vạn vật. Mọi sự vật, hiện tượng trong vũ trụ, đều không ngừng biến hóa: có những vật tiến lên phía trước, có những vật lùi lại, có những vật lớn lên, có những vật suy đi...Sự vận động của vạn vật không phải là hỗn độn, mà tuân theo quy luật nhất định (Đạo đức kinh, chương 73). Đó là “Luật quân bình” và “Luật phản phục”. “Luật quân bình” luôn giữ cho sự vận động của các sự vật được cân bằng, theo trật tự tự nhiên, không có gì thái quá “cái gì khuyết ắt được tròn đầy, cái gì cong sẽ được thẳng, cái gì cũ thì mới lại, cái gì ít sẽ được, nhiều thì mất” (Đạo đức kinh, chương 22). “Luật phản phục” điều chỉnh làm cho vạn vật vận động nối tiếp nhau theo một vòng tuần hoàn như bốn mùa xuân, hạ, thu, đông thay qua đổi lại. Vì vậy, “Họa là chỗ của phúc, phúc là chỗ náu của họa” (Đạo đức kinh, chương 58). Và “nếu muốn cho những sự vật nào đó suy tàn thì tạm thời làm cho nó hưng thịnh lên, để cho nó phát triển đến tột cùng, tất nhiên nó sẽ đổi sang mặt ngược lại, muốn thu lại, hãy mở ra, muốn đoạt lấy hãy cho đi...” (Đạo đức kinh, chương 36).           Đặc biệt, triết học Hy Lạp cổ đại đã thể hiện một cách sâu sắc tinh thần của phép biện chứng tự phát. Ph. Ăngghen viết: “Những nhà triết học Hy Lạp cổ đại đều là những nhà biện chứng tự phát, bẩm sinh, và Arixtốt, bộ óc bách khoa nhất trong các nhà triết học ấy, cũng đã nghiên cứu những hình thái căn bản nhất của tư duy biện chứng…”           Theo Hêraclít, lửa là bản nguyên của thế giới, “Tất cả đều trao đổi với lửa, và lửa trao đổi với tất cả như vàng thành hàng hóa và hàng hóa thành vàng”. Thế giới không phải do một lực lượng siêu nhiên, thần bí nào tạo ra cả, mà nó “mãi mãi đã, đang và sẽ là ngọn lửa vĩnh viễn đang không ngừng bùng cháy và tàn lụi”. Tư tưởng “biện chứng bẩm sinh” của Hêraclít thể hiện tập trung ở ba phương diện: a) Thế giới vật chất vận động vĩnh viễn; trong thế giới các sự vật, hiện tượng luôn trong trạng thái vận động, biến đổi và chuyển hóa lẫn nhau như: “Nước sinh ra từ cái chết của đất; không khí sinh ra từ cái chết của nước; lửa sinh ra từ cái chết của không khí...” và ngược lại. Vì vậy, “chúng ta không thể tắm hai lần trên cùng một dòng sông, vì nước mới không ngừng chảy trên sông”. Hêghen nhận xét: “Khi nói rằng, mọi cái đang trôi đi, Hêraclít coi sinh thành là phạm trù cơ bản của mọi tồn tại”. b) Nguồn gốc của vận động, phát triển là ở mâu thuẫn của sự vật, hiện tượng. Hêraclít đã dự đoán các mặt đối lập tạo ra mâu thuẫn và mâu thuẫn là nguồn gốc của vận động. Ông viết: “Cùng một cái ở trong chúng ta – sống và chết, thức và ngủ, trẻ và già. Vì rằng cái này mà biến đổi là cái kia; và ngược lại, cái kia mà biến đổi là cái này”; “cái lạnh nóng lên, cái nóng lạnh đi, cái ướt khô đi, cái khô ướt lại”; “Bệnh tật làm cho sức khỏe quý hơn, cái ác làm cho cái thiện cao cả hơn, cái đói làm cho cái no dễ chịu hơn, mệt mỏi làm cho nghỉ ngơi dễ chịu hơn”. c) Sự vận động, phát triển của vạn vật do quy luật khách quan quy định.           Xôcrát là người đầu tiên dùng thuật ngữ “biện chứng” với nghĩa là phương pháp và nghệ thuật tranh luận để tìm ra chân lý. Tư tưởng này được phát triển hơn trong quan niệm biện chứng của Platôn. Platôn cho rằng, biện chứng là nghệ thuật khám phá ra các khái niệm đúng, là thao tác lôgic phân chia và gắn kết các khái niệm bằng công cụ hỏi – đáp để xác định đúng các khái niệm đó.            Đối với Arixtốt, trong tư tưởng của mình ông đã đưa ra nhiều nguyên nhân của tồn tại và nhiều hình thức vận động; đồng thời, coi nhận thức là một quá trình từ cảm tính đến lý tính.           Tuy nhiên, những tư tưởng biện chứng đó về căn bản vẫn còn mang tính chất ngây thơ, chất phác, tự phát và trừu tượng. Ph. Ăngghen có nhận xét rằng: “Trong triết học này, tư duy biện chứng xuất hiện với tính chất thuần phác tự nhiên, chưa bị khuấy đục bởi những trở ngại đáng yêu…Chính vì người Hy Lạp chưa đạt tới trình độ mổ xẻ, phân tích giới tự nhiên, cho nên họ hãy còn quan niệm giới tự nhiên là một chỉnh thể và đứng về mặt toàn bộ mà xét chỉnh thể ấy. Mối liên hệ phổ biến giữa các hiện tượng tự nhiên chưa được chứng minh về chi tiết; đối với họ, mối liên hệ đó là kết quả của sự quan sát trực tiếp”[6]. Phép biện chứng chất phác cổ đại nhận thức đúng về tính biện chứng của thế giới nhưng bằng trực kiến thiên tài, bằng trực quan chất phác, ngây thơ, không phải dựa trên những thành tựu phát triển của khoa học tự nhiên. Từ nửa cuối thế kỷ XV, khoa học tự nhiên bắt đầu phát triển mạnh, đi sâu vào phân tích, nghiên cứu từng yếu tố riêng biệt của thế giới tự nhiên, dẫn tới sự ra đời của phương pháp siêu hình. Đến thế kỷ XVIII, phương pháp siêu hình trở thành phương pháp thống trị trong tư duy triết học và nghiên cứu khoa học. Tuy nhiên, khi khoa học tự nhiên chuyển từ việc nghiên cứu đối tượng riêng biệt sang nghiên cứu quá trình thống nhất của các đối tượng đó trong mối liên hệ thì phương pháp tư duy siêu hình không còn phù hợp mà phải chuyển sang một hình thức tư duy mới cao hơn là tư duy biện chứng.           Phép biện chứng duy tâm cổ điển Đức được khởi đầu từ Cantơ và hoàn thiện ở Hêghen. Theo Ph. Ăngghen: “Hình thức thứ hai của phép biện chứng, hình thức quen thuộc nhất với các nhà khoa học tự nhiên Đức, là triết học cổ điển Đức, từ Cantơ đến Hêghen”[7]. Theo Cantơ, thế giới vật chất luôn vận động và biến đổi không ngừng. Nguồn gốc và động lực của vận động, phát triển là ở sự thâm nhập và tác động lẫn nhau giữa các mặt đối lập. Vì vậy, không thể chỉ dùng sức hút mà giải thích được nguồn gốc của thế giới, vì chỉ có sức hút có tác dụng thì thế giới bao giờ cũng đứng im mãi. Bên cạnh sức hút còn có sức đẩy, chính sự tương tác giữa sức hút và sức đẩy làm cho thế giới vận động. Theo Phíchtơ, chính mâu thuẫn tồn tại trong tư duy, ý thức là nguồn gốc của vận động và phát triển; rằng, mâu thuẫn và vận động, phát triển; còn trong triết học Sêlinh, tư tưởng biện chứng thể hiện chủ yếu ở quan niệm về mối liên hệ phổ biến, về sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập trong giới tự nhiên. Như vậy, các nhà triết học cổ điển Đức đã trình bày những tư tưởng cơ bản nhất của phép biện chứng duy tâm một cách có hệ thống. Tính chất duy tâm trong triết học Hêghen biểu hiện ở chỗ ông coi biện chứng là quá trình phát triển khởi đầu của “ý niệm tuyệt đối”, coi biện chứng chủ quan là cơ sở của biện chứng khách quan. Theo Hêghen, “ý niệm tuyệt đối” là điểm khởi đầu của tồn tại tự “tha hóa” thành giới tự nhiên và trở về với bản thân nó trong tồn tại tinh thần. “Tinh thần, tư tưởng, ý niệm là cái có trước, còn thế giới hiện thực chỉ là một bản sao chép của ý niệm”[8]. Các nhà triết học duy tâm Đức, mà đỉnh cao nhất là Hêghen, đã xây dựng phép biện chứng duy tâm với hệ thống phạm trù, quy luật chung, có lô gích chặt chẽ của ý thức, tinh thần. V. I. Lênin cho rằng: “Hêghen đã đoán được một cách tài tình biện chứng của sự vật (của những hiện tượng, của thế giới, của giới tự nhiên) trong biện chứng của khái niệm”[9]. Ph.Ăngghen cũng nhấn mạnh tư tưởng của C.Mác: “Tính chất thần bí mà phép biện chứng đã mắc phải ở trong tay Hêghen tuyệt nhiên không ngăn cản Hêghen trở thành người đầu tiên trình bày một cách bao quát và có ý thức những hình thái vận động chung của phép biện chứng. Ở Hêghen, phép biện chứng bị lộn ngược đầu xuống đất. Chỉ cần dựng nó lại là sẽ phát hiện được cái hạt nhân hợp lý của nó ở đằng sau cái vỏ thần bí của nó”[10]. Tính chất duy tâm trong phép biện chứng cổ điển Đức, cũng như trong triết học Hêghen là hạn chế cần phải vượt qua. C.Mác và Ph.Ăngghen đã khắc phục hạn chế đó để sáng tạo nên phép biện chứng duy vật. Đó là giai đoạn phát triển cao nhất của phép biện chứng trong lịch sử triết học, là sự kế thừa trên tinh thần phê phán đối với phép biện chứng cổ điển Đức. Ph.Ăngghen tự nhận xét: “Có thể nói rằng hầu như chỉ có Mác và tôi là những người đã cứu phép biện chứng tự giác thoát khỏi triết học duy tâm Đức và đưa nó vào trong quan niệm duy vật về tự nhiên và về lịch sử”[11]. 2. Phép biện chứng duy vật a) Khái niệm phép biện chứng duy vật Phát triển sáng tạo những “hạt nhân hợp lý” trong tư tưởng triết học nhân loại, mà trực tiếp là chủ nghĩa duy vật của Phoiơbắc và phép biện chứng duy tâm của Hêghen, đồng thời tổng kết những thành tựu của khoa học hiện đại, C.Mác và Ph.Ăngghen đã tạo nên phép biện chứng duy vật.   Định nghĩa khái quát về phép biện chứng duy vật, Ph.Ăngghen cho rằng: “Phép biện chứng… là môn khoa học về những quy luật phổ biến của sự vận động và sự phát triển của tự nhiên, của xã hội loài người và của tư duy”[12]. Các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin còn có một số định nghĩa khác về phép biện chứng duy vật. Khi nhấn mạnh vai trò của nguyên lý về mối liên hệ phổ biến, Ph.Ăngghen đã định nghĩa: “Phép biện chứng là khoa học về sự liên hệ phổ biến”[13]; còn khi nhấn mạnh vai trò của nguyên lý về sự phát triển (trong đó có bao hàm học thuyết về sự phát triển của nhận thức) trong phép biện chứng mà C.Mác đã kế thừa từ triết học của Hêghen, V.I.Lênin đã khẳng định: “Trong số những thành quả đó thì thành quả chủ yếu là phép biện chứng, tức là học thuyết về sự phát triển, dưới hình thức hoàn bị nhất, sâu sắc nhất và không phiến diện, học thuyết về tính tương đối của nhận thức của con người, nhận thức này phản ánh vật chất luôn luôn phát triển không ngừng.[14]" v.v... Phép biện chứng duy vật tác động, chi phối toàn bộ thế giới. Ph. Ăngghen chỉ rõ: “Biện chứng gọi là khách quan thì chi phối trong toàn bộ giới tự nhiên, còn biện chứng gọi là chủ quan, tức là tư duy biện chứng, thì chỉ là phản ánh sự chi phối trong toàn bộ giới tự nhiên, của sự vận động thông qua những mặt đối lập, tức là những mặt, thông qua sự đấu tranh thường xuyên của chúng và sự chuyển hóa cuối cùng từ mặt đối lập này thành mặt đối lập kia, tương tự với hình thức cao hơn, đã quy định sự sống của giới tự nhiên”. Như vậy, phép biện chứng duy vật là khoa học bao quát về mối liên hệ phổ biến và sự phát triển, những quy luật phổ biến của tự nhiên, xã hội và tư duy. Nói một cách tóm tắt, phép biện chứng duy vật là học thuyết về sự phát triển. Trong phép biện chứng duy vật có sự thống nhất giữa thế giới quan duy vật với phép biện chứng, giữa lý luận nhận thức với logic biện chứng. Vì vậy, mỗi phạm trù, nguyên lý, quy luật của phép biện chứng duy vật vừa thể hiện thế giới quan vừa thể hiện phương pháp luận khoa học. b) Những đặc trưng cơ bản và vai trò của phép biện chứng duy vật Xét từ góc độ kết cấu nội dung, phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác - Lênin có hai đặc điểm cơ bản sau đây: Một là, phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác - Lênin là phép biện chứng được xác lập trên nền tảng của thế giới quan duy vật khoa học. Với đặc trưng này, phép biện chứng duy vật chẳng những có sự khác biệt căn bản với phép biện chứng duy tâm cổ điển Đức, đặc biệt là với phép biện chứng của Hêghen (là phép biện chứng được xác lập trên nền tảng thế giới quan duy tâm) mà còn có sự khác biệt về trình độ phát triển so với nhiều tư tưởng biện chứng đã từng có trong lịch sử triết học từ thời cổ đại (là phép biện chứng về căn bản được xây dựng trên lập trường của chủ nghĩa duy vật nhưng đó là chủ nghĩa duy vật còn ở trình độ trực quan, ngây thơ và chất phác). Hai là, trong phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác - Lênin có sự thống nhất giữa nội dung thế giới quan duy vật biện chứng và phương pháp luận biện chứng duy vật, do đó nó không dừng lại ở sự giải thích thế giới mà còn là công cụ để nhận thức thế giới và cải tạo thế giới. Mỗi nguyên lý, quy luật trong phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác - Lênin không chỉ là sự giải thích đúng đắn về tính biện chứng của thế giới mà còn là phương pháp  luận khoa học của việc nhận thức và cải tạo thế giới. Trên cơ sở khái quát các mối liên hệ phổ biến và sự phát triển, những quy luật phổ biến của các quá trình vận động, phát triển của tất thảy mọi sự vật, hiện tượng trong tự nhiên, xã hội và tư duy, phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác - Lênin cung cấp những nguyên tắc phương pháp luận chung nhất cho quá trình nhận thức thế giới và cải tạo thế giới, đó không chỉ là nguyên tắc phương pháp luận khách quan mà còn là phương pháp luận toàn diện, phát triển, lịch sử - cụ thể, phương pháp luận phân tích mâu thuẫn nhằm tìm ra nguồn gốc, động lực cơ bản của các quá trình vận động, phát triển,... Với tư cách đó, phép biện chứng duy vật chính là công cụ khoa học vĩ đại để giai cấp cách mạng nhận thức và cải tạo thế giới. Với những đặc trưng cơ bản đó mà phép biện chứng duy vật giữ vai trò là một nội dung đặc biệt quan trọng trong thế giới quan và phương pháp luận triết học của chủ nghĩa Mác - Lênin, tạo nên tính khoa học và cách mạng của chủ nghĩa Mác - Lênin, đồng thời nó cũng là thế giới quan và phương pháp luận chung nhất của hoạt động sáng tạo trong các lĩnh vực nghiên cứu khoa học và hoạt động thực tiễn.
II. CÁC NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 1. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến a) Khái niệm mối liên hệ, mối liên hệ phổ biến Thế giới được tạo thành từ những sự vật, những hiện tượng, những quá trình khác nhau. Vậy giữa chúng có mối liên hệ qua lại với nhau, ảnh hưởng lẫn nhau hay chúng tồn tại biệt lập, tách rời lẫn nhau? Nếu chúng tồn tại trong sự liên hệ thì nhân tố gì quy định sự liên hệ đó? Trả lời câu hỏi thứ nhất: Quan niệm siêu hình cho rằng: Các sự vật, hiện tượng tồn tại một cách tách rời nhau, cái này bên cạnh cái kia; giữa chúng không có sự phụ thuộc, không có sự rang buộc lẫn nhau; có chăng chỉ là những liên hệ hời hợt bên ngoài, mang tính ngẫu nhiên. Quan điểm biện chứng cho rằng: Thế giới như là một chỉnh thể thống nhất. Các sự vật, hiện tượng và các quá trình cấu thành nên thế giới đó vừa tách biệt nhau, vừa có sự liên hệ qua lại, thâm nhập và chuyển hoá lẫn nhau. Trả lời câu hỏi thứ hai: Chủ nghĩa duy tâm: Các sự vật, hiện tượng có được sự liên hệ, tác động lẫn nhau là do các lực lượng siêu nhiên hay ở ý thức, cảm giác của con người. Quan điểm duy vật biện chứng: Cơ sở của sự liên hệ qua lại giữa các sự vật, hiện tượng là tính thống nhất vật chất của thế giới. Trong phép biện chứng, khái niệm mối liên hệ dùng để chỉ sự quy định, sự tác động và chuyển hóa lẫn nhau giữa các sự vật, hiện tượng, hay giữa các mặt, các yếu tố của mỗi sự vật, hiện tượng trong thế giới.           Mối liên hệ phổ biến dùng để chỉ tính phổ biến của các mối liên hệ của các sự vật, hiện tượng của thế giới, đồng thời cũng dùng để chỉ mối liên hệ tồn tại ở nhiều sự vật, hiện tượng của thế giới, trong đó những mối liên hệ phổ biến nhất là những mối liên hệ tồn tại ở mọi sự vật, hiện tượng của thế giới, nó thuộc đối tượng nghiên cứu của phép biện chứng, đó là các mối liên hệ giữa: các mặt đối lập, lượng và chất, khẳng định và phủ định, cái chung và cái riêng, bản chất và hiện tượng, v.v… b) Tính chất của các mối liên hệ Tính khách quan, tính phổ biến và tính đa dạng, phong phú là những tính chất cơ bản của các mối liên hệ. Tính khách quan của các mối liên hệ Theo quan điểm biện chứng duy vật: các mối liên hệ của các sự vật, hiện tượng của thế giới là có tính khách quan. Theo quan điểm đó, sự quy định lẫn nhau, tác động lẫn nhau và làm chuyển hóa lẫn nhau của các sự vật, hiện tượng (hoặc trong bản thân chúng) là cái vốn có của nó, tồn tại độc lập không phụ thuộc vào ý chí của con người; con người chỉ có thể nhận thức và vận dụng các mối liên hệ đó trong hoạt động thực tiễn của mình. Tính phổ biến của các mối liên hệ Theo quan điểm biện chứng thì không có bất cứ sự vật, hiện tượng hay quá trình nào tồn tại tuyệt đối biệt lập với các sự vật, hiên tượng hay quá trình khác; đồng thời cũng không có bất cứ sự vật, hiện tượng nào không phải là một cấu trúc hệ thống, bao gồm những yếu tố cấu thành với những mối liên hệ bên trong của nó, tức là bất cứ một tồn tại nào cũng là một hệ thống, hơn nữa là hệ thống mở, tồn tại trong mối liên hệ với hệ thống khác, tương tác và làm biến đổi lẫn nhau. Tính đa dạng, phong phú của mối liên hệ Quan điểm biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin không chỉ khẳng định tính khách quan, tính phổ biến của các mối liên hệ mà còn nhấn mạnh tính phong phú, đa dạng của các mối liên hệ. Tính đa dạng, phong phú của các mối liên hệ được thể hiện ở chỗ: Các sự vật, hiện tượng hay quá trình khác nhau đều có những mối liên hệ cụ thể khác nhau, giữ vị trí, vai trò khác nhau đối với sự tồn tại và phát triển của nó; Cùng một mối liên hệ nhất định của sự vật nhưng trong những điều kiện cụ thể khác nhau, ở những giai đoạn khác nhau trong quá trình vận động, phát triển của sự vật thì cũng có tính chất và vai trò khác nhau. Do đó, không thể đồng nhất tính chất, vị trí vai trò cụ thể của các mối liên hệ khác nhau đối với mỗi sự vật nhất định. Căn cứ vào tính chất, đặc trưng của từng mối liên hệ, có thể phân loại thành các mối liên hệ sau: Mối liên hệ bên trong và mối liên hệ bên ngoài: Mối liên hệ bên trong là mối liên hệ qua lại, là sự tác động lẫn nhau giữa các bộ phận, giữa các yếu tố, các thuộc tính, các mặt khác nhau của một sự vật; nó giữ vai trò quyết định đối với sự tồn tại, vận động và phát triển của sự vật. Mối liên hệ bên ngoài là mối liên hệ giữa các sự vật, các hiện tượng khác nhau; nói chung nó không có ý nghĩa quyết định; hơn nữa nó thường thông qua mối liên hệ bên trong mà phát huy tác dụng đối với sự vận động và phát triển của sự vật. Mối liên hệ cơ bản và mối liên hệ không cơ bản: Mối liên hệ cơ bản là phạm trù triết học chỉ sự phụ thuộc và tương tác lẫn nhau giữa những mặt (yếu tố, thuôc tính…) cơ bản cấu tạo nên sự vật và quyết định trực tiếp quá trình hình thành và phát triển của sự vật. Mối liên hệ không cơ bản là phạm trù triết học chỉ sự phụ thuộc và tương tác lẫn nhau giữa những mặt (yếu tố, thuộc tính…) không cơ bản của sự vật và có tác động ảnh hưởng đến quá trình hình thành và phát triển của sự vật. Bên cạnh đó, còn một số mối liên hệ như sau: Mối liên hệ chủ yếu và mối liên hệ không chủ yếu Mối liên hệ trực tiếp và mối liên hệ gián tiếp… Quan điểm về tính phong phú, đa dạng của các mối liên hệ còn bao hàm quan niệm về sự thể hiện phong phú, đa dạng của các mối lên hệ phổ biến ở các mối liên hệ đặc thù trong mỗi sự vật, mỗi hiện tượng, mỗi quá trình cụ thể, trong những điều kiện không gian và thời gian cụ thể. c) Ý nghĩa phương pháp luận Từ tính khách quan và phổ biến của các mối liên hệ đã cho thấy trong hoạt động nhận thức và thực tiễn cần phải có quan điểm toàn diện.              Quan điểm toàn diện đòi hỏi trong nhận thức và xử lý các tình huống thực tiễn cần phải xem xét sự vật trong mối quan hệ biện chứng qua lại giữa các bộ phận, giữa các yếu tố, giữa các mặt của chính sự vật và trong sự tác động qua lại giữa sự vật đó với các sự vật khác. Chỉ trên cơ sở đó mới có thể nhận thức đúng về sự vật và xử lý có hiệu quả các vấn đề của đời sống thực tiễn. Như vậy, quan điểm toàn diện đối lập với quan điểm phiến diện, siêu hình trong nhận thức và thực tiễn. V.I. Lênin cho rằng: "Muốn thực sự hiểu được sự vật, cần phải nhìn bao quát và nghiên cứu tất cả các mặt, tất cả các mối liên hệ "và quan hệ gián tiếp" của sự vật đó. Chúng ta không thể làm được điều đó một cách hoàn toàn đầy đủ, nhưng sự cần thiết phải xem xét tất cả các mặt sẽ đề phòng cho chúng ta khỏi phạm sai lầm và sự cứng nhắc”[15]. Đối lập với quan điểm biện chứng toàn diện thì quan điểm siêu hình xem xét sự vật, hiện tượng một cách phiến diện. Nó không xem xét tất cả các mặt, các mối liên hệ của sự vật, hiện tượng; hoặc xem mặt này tách rời mặt kia, sự vật này tách rời sự vật khác. Vận dụng quan điểm toàn diện vào sự nghiệp cách mạng nước ta, “Đảng ta bắt đầu công cuộc đổi mới từ đổi nới về tư duy chính trị trong việc hoạch định đường lối và các chính sách đối nội, đối ngoại. Không có sự đổi mới đó thì không có mọi sự đổi mới khác. Song, Đảng ta đã đúng khi tập trug trước hết vào việc thực hiện thắng lợi nhiệm vụ đổi mới kinh tế - xã hội, tạo tiền đề cần thiết về vật chất và tinh thần để giữ vững ổn định chính trị, xây dựng và củng cố niềm tin của nhân dân, tạo thuận lợi để đổi mới các mặt khác của đời sống xã hội”[16]. Những thành tựu to lớn của 30 năm đổi mới vừa qua là minh chứng hùng hồn xác nhận những quan điểm trên là khoa học, đúng đắn. Trong hoạt động thực tiễn, quan điểm toàn diện yêu cầu phải sử dụng sức mạnh tổng hợp, nguồn lực, các phương tiện và các biện pháp khác nhau để tác động nhằm đạt hiệu quả cao nhất. Quan điểm toàn diện cũng khác với chủ nghĩa chiết trung và thuật nguỵ biện. Chủ nghĩa chiết trung thì kết hợp các mặt một cách vô nguyên tắc, kết hợp những mặt vốn không có mối liên hệ với nhau hoặc không thể dung hợp được với nhau. Thuật nguỵ biện cường điệu một mặt, một mối liên hệ; hoặc lấy mặt thứ yếu làm mặt chủ yếu. Từ tính chất đa dạng, phong phú của các mối liên hệ đã cho thấy trong hoạt động nhận thức và thực tiễn khi thực hiện quan điểm toàn diện thì đồng thời cũng cần phải kết hợp với quan điểm lịch sử - cụ thể. Quan điểm lịch sử - cụ thể yêu cầu trong việc nhận thức và xử lý các tình huống trong hoạt động thực tiễn cần phải xét đến những tính chất đặc thù của đối tượng nhận thức và tình huống phải giải quyết khác nhau trong thực tiễn; phải xác định rõ vị trí, vai trò khác nhau của mỗi mối liên hệ cụ thể trong những tình huống cụ thể để từ đó có được những giải pháp đúng đắn và có hiệu quả trong việc xử lý các vấn đề thực tiễn. Như vậy, trong nhận thức và thực tiễn không những cần phải tránh và khắc phục quan điểm phiến diện, siêu hình mà còn phải tránh và khắc phục quan điểm chiết trung, ngụy biện. 2. Nguyên lý về sự phát triển a) Khái niệm phát triển Khi xem xét vấn đề phát triển nảy sinh hai câu hỏi: Thứ nhất, sự phát triển là gì? Sự phát triển diễn ra như thế nào? Thứ hai, nguồn gốc của sự phát triển? Với câu hỏi thứ nhất, quan điểm siêu hình cho rằng: Phát triển chỉ là sự tăng, giảm thuần túy về lượng, không có sự thay đổi về chất của sự vật, đồng thời phát triển là quá trình tiến lên liên tục, không trải qua những bước quanh co phức tạp. Như vậy, hạn chế của các nhà siêu hình là ở chỗ: Đồng nhất sự phát triển với sự vận động nói chung Quan điểm về sự phát triển còn đơn giản Không thấy được nguồn gốc vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng Với câu hỏi thứ hai, khi đề cập đến nguồn gốc của sự phát triển, những người theo quan niệm duy tâm, tôn giáo cho rằng nguồn gốc của sự phát triển là ở các lực lượng siêu tự nhiên hay ở ý thức của con người. Hạn chế trong các quan điểm duy tâm, tôn giáo nói chung là thiếu tính khoa học, triệt để. Họ giải thích nguồn gốc sự phát triển chủ yếu là ở trong ý thức, tư duy, các khái niệm, còn sự phát triển của các sự vật trong hiện thực khách quan thì chưa được phân tích chính xác bởi sự phát triển đó được phản ánh bởi thế giới ý niệm chứ không từ mâu thuẫn thực sự của bản thân các sự vật. Trên cơ sở khắc phục những hạn chế của các quan điểm trên, quan điểm biện chứng cho rằng: khái niệm phát triển dùng để chỉ quá trình vận động của sự vật theo khuynh hướng đi lên: từ trình độ thấp đến trình độ cao, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn. - Nội dung khái niệm: + Sự phát triển khái quát xu hướng vận động đi lên của sự vật. + Sự phát triển có tính kế thừa So sánh khái niệm “phát triển” và khái niệm “vận động” có sự khác nhau: Vận động là mọi biến đổi nói chung, chưa nói lên khuynh hướng cụ thể: đi lên hay đi xuống, tiến bộ hay lạc hậu, còn phát triển là sự biến đổi về chất theo hướng hoàn thiện của sự vật. Phát triển là quá trình phát sinh và giải quyết mâu thuẫn khách quan vốn có của sự vật; là quá trình thống nhất giữa phủ định những nhân tố tiêu cực và kế thừa, nâng cao nhân tố tích cực từ sự vật, hiện tượng cũ trong hình thái của sự vật, hiện tượng mới. b) Tính chất của sự phát triển Các quá trình phát triển đều có tính khách quan, tính phổ biến và tính đa dạng, phong phú. - Tính khách quan của sự phát triển biểu hiện trong nguồn gốc của sự vận động và phát triển. Đó là quá trình bắt nguồn từ bản thân sự vật, hiện tượng; là quá trình giải quyết mâu thuẫn trong sự vật, hiện tượng đó. Vì vậy, phát triển là thuộc tính tất yếu, khách quan, không phụ thuộc vào ý thức của con người. Vì các sự vật, hiện tượng luôn có mối liên hệ với nhau, tức là có sự tác động lẫn nhau; điều đó làm cho chúng luôn vận động, biến đổi không ngừng. Sự vận động, biến đổi làm nảy sinh mâu thuẫn trong các sự vật, hiện tượng. Quá trình giải quyết mâu thuẫn khiên sự vật, hiện tượng phát triển. Tóm lại, phát triển là một quá trình tự nhiên, khách quan. - Tính phổ biển của sự phát triển được thể hiện ở các quá trình phát triển diễn ra trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy; trong tất cả mọi sự vật, hiện tượng và trong mọi quá trình, mọi giai đoạn của sự vật, hiện tượng đó; trong mỗi quá trình biến đổi đã bao hàm khả năng dẫn đến sự ra đời của cái mới, phù hợp với quy luật khách quan. Trong tự nhiên, sự phát triển của giới vô cơ thể hiện ở dạng biến đổi các yếu tố và hệ thống vật chất, sự tác động qua lại giữa chúng và trong các điều kiện nhất định sẽ làm nảy sinh các hợp chất phức tạp. Từ đó cũng làm xuất hiện các hợp chất hữu cơ ban đầu – tiền đề của sự sống. Trong giới hữu cơ, sự phát triển thể hiện ở khả năng thích nghi của sinh vật với sự biến đổi phức tạp của môi trường, ở sự hoàn thiện thường xuyên quá trình trao đổi chất giữa cơ thể và môi trường, ở khả năng tự sản sinh ra chính mình với trình độ ngày càng cao hơn và từ đó làm xuất hiện ngày càng nhiều các giống loài mới phù hợp với môi trường sống. Thuyết tiến hoá của Đácuyn đã khẳng định nhờ quá trình chọn lọc tư nhiên, các giống loài giữ lại những đặc tính di truyền có ích cho sự tồn tại của mình và loại bỏ đi các đặc tính có hại, từ đó khiến cho các giống loài ngày càng phát triển, thích nghi hơn với môi trường sống. Sự phát triển của xã hội biểu hiện ở năng lực chinh phục tự nhiên và cải biến xã hội cũng như bản thân con người. Sự phát triển của mỗi con người biểu hiện ở khả năng tự hoàn thiện mình cả về thể chất và tinh thần, phù hợp với sự vận động và phát triển của môi trường trong đó có con người sinh sống. C.Mác đã phân chia lịch sử phát triển xã hội loài người là quá trình thay thế của các hình thái kinh tế - xã hội từ thấp lên cao: xã hội công xã nguyên thuỷ, xã hội chiếm hữu nô lệ, xã hội phong kiến, xã hội tư bản chủ nghĩa, xã hội cộng sản chủ nghĩa. Đối với tư duy, sự phát triển chính là khả năng nhận thức ngày càng sâu sắc, đầy đủ, chính xác hơn hiện thực thông qua quá trình hoàn thiện các khái niệm, phạm trù cũng như các hình thức khác của tư duy. Nghiên cứu lịch sử tư tưởng triết học có thể thấy trải qua các giai đoạn lịch sử, từ triết học thời cổ đại cho đến triết học Mác – Lênin, các hệ thống triết học ngày càng được phát triển và ngày càng cung cấp cho con người những tri thức lý luận và phương pháp luận giúp hiểu biết sâu sắc hơn về thế giới. - Tính đa dạng, phong phú của sự phát triển được thể hiện ở chỗ: phát triển là khuynh hướng chung của mọi sự vật, hiện tượng, song mỗi sự vật, mỗi hiện tượng, mỗi lĩnh vực hiện thực lại có quá trình phát triển không hoàn toàn giống nhau. Tồn tại ở những không gian và thời gian khác nhau sự vật phát triển sẽ khác nhau. Đồng thời trong quá trình phát triển của mình sự vật còn chịu nhiều sự tác động của các sự vật, hiện tượng hay quá trình khác, của nhiều yếu tố và điều kiện lịch sử, cụ thể. Sự tác động đó có thể thay đổi chiều hướng phát triển của sự vật, thậm chí có thể làm cho sự vật thụt lùi tạm thời, có thể dẫn tới sự phát triển về mặt này và thoái hóa về mặt khác. Đó đều là những biểu hiện của tính phong phú, đa dạng của quá trình phát triển. c) Ý nghĩa phương pháp luận Nguyên lý về sự phát triển là cơ sở lý luận khoa học để định hướng việc nhận thức thế giới và cải tạo thế giới. Theo nguyên lý này, trong mọi nhận thức và thực tiễn cần phải có quan điểm phát triển. -         Nội dung quan điểm phát triển: Thứ nhất, quan điểm phát triển đòi hỏi khi nhận thức, khi giải quyết một vấn đề nào đó con người phải đặt chúng ở trạng thái động, nằm trong khuynh hướng chung là phát triển. Ví dụ: Trong công tác đánh giá cán bộ phải dựa trên quan điểm phát triển của chủ nghĩa Mác – Lênin. Sự phát triển của cán bộ luôn diễn ra hàng ngày, hàng giờ do hoạt động rèn luyện tự thân của từng cán bộ cùng với sự tác động của các yếu tố bên ngoài. Chính vì thế, không nên đặt người cán bộ ở trạng thái tĩnh để đánh giá, mà đánh giá họ theo một quá trình phát triển. Nếu chỉ nhìn cán bộ với con mắt, với thước đo anh ta là con người hôm qua, chứ không phải là con người hôm nay thì đánh giá cán bộ sẽ không thể chính xác được. Thứ hai, sự vật, hiện tượng trong quá trình phát triển có những biến đổi tiến lên, đồng thời có cả những biến đổi thụt lùi. Quan điểm phát triển đúng đắn về sự vật có được khi bằng tư duy khoa học, chủ thể khái quát để làm sáng tỏ xu hướng chủ đạo của tất cả những biến đổi khác nhau. Nên trong quá trình ấy, anh phải dự kiến được chiều hướng phát triển trong tương lai của sự vật mà tác động các phương tiện, lực lượng biện pháp cho phù hợp. Bên cạnh đó, quan điểm phát triển đòi hỏi phải có dự kiến khoa học. Thứ ba, quan điểm phát triển đòi hỏi trong hoạt động nhận thức và thực tiễn phải nhạy cảm với cái mới, sớm phát hiện cái mới, ủng hộ cái mới, tạo điều kiện cho cái mới đó phát triển thay thế cái cũ. Thứ tư, xây dựng quan điểm phát triển cũng có nghĩa phải chống các quan điểm siêu hình, phiến diện về sự phát triển, coi sự phát triển chỉ là sự tăng giảm đơn thuần về lượng, phát triển có nguồn gốc bên ngoài, phát triển là sự tiến lên theo đường thẳng… Như vậy, với tư cách là khoa học về mối liên hệ phổ biến và sự phát triển, phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác - Lênin giữ một vai trò đặc biệt quan trọng trong nhận thức và thực tiễn. Khẳng định vai trò đó của phép biện chứng duy vật, Ph.Ăngghen viết: "… phép biện chứng là phương pháp mà điều căn bản là nó xem xét những sự vật và những phản ánh của chúng trong tư tưởng trong mối liên hệ quá lại lẫn nhau của chúng, trong sự ràng buộc, sự vận động, sự phát sinh và sứ tiêu vong của chúng"[17]. V. I. Lênin cũng cho rằng: "Phép biện chứng đòi hỏi người ta phải chú ý đến tất cả các mặt của những mối quan hệ trong sự phát triển cụ thể của những mối quan hệ đó, chứ  không phải lấy một mẩu ở chỗ này, một mẩu ở chỗ kia"[18].	Ví dụ: Mối liên hệ giữa điện tích dương và điện tích âm trong một nguyên tử; mối liên hệ giữa vô cơ với hữu cơ; giữa xã hội với tự nhiên… Ví dụ: Sự phát triển của một cơ thể động vật trước hết và chủ yếu là do các quá trình đồng hoá và dị hoá trong cơ thể đó quyết định; môi trường (thức ăn, không khí…) dù tốt mấy chăng nữa mà khả năng hấp thụ kém, thì con vật ấy cũng không lớn nhanh được. Song cơ thể động vật cũng không thể tồn tại được, nếu không có môi trường. Nói cách khác, mối liên hệ bên ngoài cũng hết sức quan trọng, đôi khi có thể giữ vai trò quyết định. Ví dụ: Trong chủ nghĩa tư bản, mối liên hệ giữa trình độ xã hội hoá ngày càng cao của lực lượng sản xuất với sự chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất là mối liên hệ cơ bản. Mối liên hệ không cơ bản ở đây- đó là các mối liên hệ giữa sản xuất và tiêu dùng, sản xuất và lưu thông phân phối, sản xuất và đời sống, kinh tế và chính trị… Ví dụ: Khi đánh giá vị trí lịch sử của mô hình hợp tác hoá nông nghiệp ở miền Bắc vào những năm 60 – 70, nếu chúng ta không đặt nó vào trong hoàn cảnh miền Bắc phải đồng thời thực hiện hai nhiệm vụ chiến lược, đặc biệt từ giữa năm 1965, khi đế quốc Mỹ đã đưa cuộc chiến tranh xâm lược bằng không quân ra miền Bắc, không đặt nó trong điều kiện chúng ta còn thiếu kinh nghiệm trong xây dựng chủ nghĩa xã hội, còn bị ảnh hưởng rất lớn quan niệm về mô hình chủ nghĩa xã hội đã được xác lập ở một loạt nước xã hội chủ nghĩa đi trước thì chúng ta; Một là, sẽ không thấy được một số giá trị tích cực của mô hình hợp tác xã trong điều kiện lịch sử đó; Hai là, sẽ không thấy hết những nguyên nhân bên trong và bên ngoài dẫn đến việc duy trì quá lâu cách làm ăn như vậy, khi hoàn cảnh đất nước đã thay đổi. Ví dụ: Xem xét sự phát triển xã hội từ chủ nghĩa tư bản lên CNCS. C.Mác và Ph.Ăngghen đã khẳng định sự vận động, phát triển và thay thế lẫn nhau của các chế độ xã hội là do quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất quy định. Đây là quá trình tự nhiên, khách quan, không do lực lượng siêu nhiên hay ý muốn chủ quan của con người quyết định. Ví dụ: Xu hướng đi theo năm hình thái kinh tế - xã hội mà Mác nêu ra có thể coi là xu hướng phát triển chung của các quốc gia trên thế giới. Tuy nhiên, tuỳ theo từng điều kiện địa lý, dân số, văn hoá…ở mỗi quốc gia lại có con đường phát triển riêng, có thể bỏ qua một trong năm hình thái kinh tế - xã hội mà vẫn đảm bảo phát triển theo đúng quy luật của lịch sử.
III. CÁC CẶP PHẠM TRÙ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT Phạm trù là những khái niệm rộng nhất phản ánh những mặt, những thuộc tính, những mối liên hệ chung, cơ bản nhất của các sự vật và hiện tượng thuộc một lĩnh vực nhất định. Mỗi bộ môn khoa học đều có hệ thống phạm trù riêng của mình phản ánh những mặt, những thuộc tính, những mối liên hệ cơ bản và phổ biến thuộc phạm vi khoa học đó nghiên cứu. Thí dụ, trong toán học có phạm trù "số", “hình”, “điểm”, “mặt phẳng”, “hàm số", v.v… Trong vật lý học có các phạm trù "khối lượng", “vận tốc”, “gia tốc”, “lực”, v.v... Trong kinh tế học có các phạm trù "hàng hóa", "giá trị", "giá cả”, “tiền tệ”, "lợi nhuận", v.v... Các phạm trù trên đây, chỉ phản ánh những mối liên hệ chung trên một lĩnh vực nhất định của hiện thực thuộc phạm vi nghiên cứu của môn khoa học chuyên ngành. Khác với điều đó, các phạm trù của phép biện chứng duy vật như "vật chất", "ý thức", "vận động", “đứng im", "mâu thuẫn", "số lượng", "chất lượng”, “nguyên nhân", "kết quả", v.v… là những khái niệm chung nhất phản ánh những mặt, những thuộc tính, những mối liên hệ cơ bản và phổ biến nhất không phải chỉ của một lĩnh vực nhất định nào đó của hiện thực, mà của toàn bộ thế giới hiện thực, bao gồm cả tự nhiên, xã hội và tư duy. Mọi sự vật, hiện tượng đều có nguyên nhân xuất hiện, đều có quá trình vận động, biến đổi, đều có mâu thuẫn, có nội dung và hình thức, v.v... Nghĩa là đều có những mặt, những thuộc tính, những mối liên hệ được phản ánh trong các phạm trù của phép biện chứng duy vật. Do vậy, giữa phạm trù của các khoa học cụ thể và phạm trù của phép biện chứng có mối' quan hệ biện chứng với nhau; đó là mối quan hệ giữa cái riêng và cái chung. Với tư cách là khoa học về mối liên hệ phổ biến và sự phát triển, phép biện chứng khái quát những mối liên hệ phổ biến nhất bao quát các lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy vào các cặp phạm trù cơ bản, đó là các cặp phạm trù: cái chung và cái riêng, nguyên nhân và kết quả, tất nhiên và ngẫu nhiên, nội dung và hình thức, bản chất và hiện tượng, khả năng và hiện thực. 1. Cái riêng và cái chung a) Phạm trù cái riêng, cái chung Phạm trù cái riêng dùng để chỉ một sự vật, một hiện tượng, một quá trình nhất định. Trong quá trình tồn tại, cái riêng biểu hiện tính lặp lại, tính chất này cho phép nhìn thấy những mặt, những mối liên hệ cơ bản chi phối nhiều sự vật, quá trình vật chất khác nhau. Tính chất này được diễn đạt bằng phạm trù cái chung. Phạm trù cái chung dùng để chỉ những mặt, những thuộc tính, những yếu tố, những quan hệ... lặp lại phổ biến ở nhiều sự vật, hiện tượng. Trong mỗi sự vật, ngoài cái chung còn tồn tại cái đơn nhất, đó là những đặc tính, những tính chất,... chỉ tồn tại ở một sự vật, một hiện tượng nào đó mà không lặp lại ở các sự vật, hiện tượng khác. Ở đây có thể hiểu cái đơn nhất là đặc trưng của cái riêng. Và như vậy, trong cái riêng ngoài cái chung còn tồn tại cả cái đơn nhất. b) Quan hệ biện chứng giữa cái riêng và cái chung Các trường phái triết học trước Mác: - Phái duy thực: + Tuyên bố rằng “cái chung” tồn tại độc lập, không phụ thuộc vào “cái riêng” và đẻ ra “cái riêng”. + Cái riêng hoặc không tồn tại, hoặc nếu tồn tại thì cũng do cái chung sản sinh ra và chỉ là tạm thời. + Cái riêng sinh ra và chỉ tồn tại trong một thời gian nhất định rồi mất đi. Cái chung thì tồn tại vĩnh viễn, không phải trải qua một biến đổi nào. Đại biểu: Platôn - triết gia Hy Lạp cổ đại + Cái chung là những ý niệm tồn tại độc lập bên cạnh những cái riêng + Cái riêng do cái chung sinh ra và chỉ tồn tại nhất thời Ông lấy ví dụ bên cạnh những cái bàn riêng lẻ thì có những cái bàn chung, bên cạnh những con người riêng lẻ có con người nói chung…Chính cái bàn nói chung, con người nói chung này mới tồn tại thực sự, còn những cái bàn riêng lẻ, những con người riêng lẻ kia chỉ là những cái bong của cái bàn nói chung, của con người nói chung mà thôi. Những cái bóng này, tức là những sự vật riêng lẻ này chỉ được thực hiện nhờ có sự kết hợp của ý niệm chung nào đó với vật chất không có hình dáng và sẽ mất đi ngay tức khắc khi ý niệm vừa rời khỏi vật chất. Với Platôn cái chung tồn tại độc lập và vĩnh viễn, còn cái riêng do cái chung đẻ ra và chỉ tồn tại nhất thời. - Phái duy danh phát triển quan điểm ngược lại: + Chỉ có “cái riêng” mới tồn tại thực sự + Cái chung là những tên gọi do lý trí đặt ra, chứ không phải phản ánh một cái gì có trong hiện thực. Đại biểu: Một số đại biểu của phái nghữ nghĩa luận như Treiz, Cayzer… + Khẳng định trong hiện thực không hề có cái chung, các khái niệm chung dường như chỉ làm con người lầm lẫn bởi họ tưởng rằng sau các khái niệm ấy là những sự vật, hiện tượng thực tế nào đó có ảnh hưởng đến đời sống chúng ta. + Đề nghị gạt bỏ những khái niệm chung và trước hết là những khái niệm nào tựa hồ đang gây ra mối bất hoà. Ví dụ như: khái niệm “chủ nghĩa tư bản”, “chủ nghĩa đế quốc”, “sự bóc lột”…chỉ là những khái niệm trống rỗng do đó cuộc đấu tranh chống lại chúng là hoàn toàn vô ích. Trong hai quan điểm này đâu là quan điểm đúng? - Nếu theo quan điểm của phái duy thực ta thấy rằng các khái niệm tồn tại trước và độc lập với cái mà nó phản ánh. Như vậy là tuyệt đối hoá cái chung, phủ nhận cái riêng. Đây là quan điểm duy tâm hoàn toàn. - Còn theo quan điểm duy danh thì phải kết luận mọi khái niệm, kể cả khái niệm vật chất cũng không biểu thị một cái gì cả. Như vậy thì chủ nghĩa duy vật cũng là giả dối bởi toàn bộ lý luận của nó được xây dựng trên quan điểm coi vật chất là cái tồn tại thực sự và khách quan. Như vậy, quan điểm của chủ nghĩa duy thực và chủ nghĩa duy danh đều sai lầm, phiến diện vì đã tách rời cái riêng ra khỏi cái chung. - Khắc phục những hạn chế trên, chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định mối quan hệ cái riêng, cái chung như sau: Thứ nhất, cái chung chỉ tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng. Điều đó tức là cái chung thực sự tồn tại, nhưng lại chỉ tồn tại trong cái riêng chứ không tồn tại biệt lập, lơ lửng ở đâu đó bên cạnh cái riêng. Thứ hai, cái riêng chỉ tồn tại trong mối liên hệ đưa đến cái chung. Có nghĩa là “cái riêng” tồn tại độc lập nhưng không phải cái riêng hoàn toàn cô lập với cái khác. Bất cứ cái riêng nào bao giờ cũng tồn tại trong một môi trường, một hoàn cảnh nhất định, tương tác với môi trường, hoàn cảnh ấy do đó đều tham gia vào các mối liên hệ qua lại hết sức đa dạng với các sự vật, hiện tượng khác xung quanh mình. Các mối liên hệ qua lại cứ trải rộng dần, giao thoa với các mối liên hệ khác, kết quả tạo nên một mạng lưới các mối liên hệ mới, trong đó có những mối liên hệ dẫn đến một hoặc một số cái chung nào đó. Không chỉ thế, bất cứ cái riêng nào cũng đều không tồn tại vĩnh viễn. Sau khi xuất hiện, mỗi cái riêng đều tồn tại trong một thời gian nhất định rồi biến thành một cái riêng khác, cái riêng này lại biến thành cái riêng thứ ba…cứ như vậy cho đến vô cùng tận. Kết quả của sự biến hoá vô cùng tận này là tất cả các cái riêng đều có liên hệ với nhau. Vì thế, V.I.Lênin nhận xét: “cái riêng không tồn tại như thế nào khác ngoài mối liên hệ dẫn tới cái chung”, và “thông qua hàng nghìn sự chuyển hoá, nó còn liên hệ với những cái riêng thuộc loại khác”. Thứ ba, cái chung là một bộ phận của cái riêng, còn cái riêng không gia nhập hết vào cái chung. Tức là cái chung là cái bộ phận, cái riêng là cái toàn bộ. Cái riêng chứa đựng cả cái chung và cái đơn nhất. Cái chung tồn tại trong cái riêng, chỉ là một bộ phận của cái riêng. Cái chung sâu sắc hơn cái riêng vì nó phản ánh mối liên hệ bên trong, quy định hướng tồn tại và phát triển của sự vật, hiện tượng. Trong các sự vật, hiện tượng, quá trình thì cái chung chiếm giữ phần bản chất, hình thành chiều sâu của sự vật. Song cái chung lại không đầy đủ vì nó chỉ là một bộ phận, một mặt của cái riêng.           Cái riêng là cái toàn bộ, là một thực thể hoàn chỉnh và sống động. Nó phong phú hơn cái chung là vì: Cái riêng tồn tại trong sự va chạm với cái riêng khác, sự va chạm này vừa làm sự vật xích lại gần nhau bới cái chung, với tư cách là cái bộ phận tồn tại trong cái riêng, vừa làm cho chúng xa nhau bởi cái đơn nhất không lặp lại trong các sự vật khác. Cho nên ngoài đặc điểm giống với nhiều cái khác, cái riêng còn có cái đơn nhất, cái đặc thù chỉ nó mới có. Thứ tư, trong quá trình phát triển khách quan của sự vật, trong những điều kiện nhất định, cái đơn nhất và cái chung có thể chuyển hoá cho nhau. Trong hiện thực, cái mới không bao giờ xuất hiện đầy đủ ngay một lúc, mà lúc đầu xuất hiện dưới dạng “cái đơn nhất”, cái cá biệt. Nhưng theo quy luật, cái mới nhất định sẽ phát triển mạnh lên, ngày càng trở nên hoàn thiện, tiến tới hoàn toàn chiến thắng cái cũ và trở thành cái chung. Ngược lại, cái cũ ngày càng mất dần đi và từ chỗ là cái chung nó biến dần thành cái đơn nhất. Mối quan hệ biện chứng giữa cái chung và cái riêng đã được V.I.Lênin khái quát: “Như vậy các mặt đối lập (cái riêng đối lập với cái chung) là đồng nhất. Cái riêng chỉ tồn tại trong mối liên hệ đưa đến cái chung. Cái chung chỉ tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng. Bất cứ cái riêng nào cũng là cái chung. Bất cứ cái chung nào cũng là một khía canh, một bộ phận của cái riêng. Bất cứ cái chung nào cũng chỉ bao quát một cách đại khái tất cả mọi vật riêng lẻ. Bất cứ cái riêng nào cũng không gia nhập đầy đủ vào cái chung. Bất cứ cái riêng nào cũng thông qua hàng nghìn sự chuyển hoá mà liên hệ với những cái riêng thuộc loại khác (sự vật, hiện tượng, quá trình).” c) Ý nghĩa phương pháp luận - Vì cái chung chỉ tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng, nên muốn tìm ra cái chung (bản chất, quy luật, chính sách, v.v..) phải thông qua việc nghiên cứu cái riêng. - Cần nhận thức cái chung để vận dụng vào cái riêng trong hoạt động nhận thức và thực tiễn. - Khi áp dụng cái chung vào cái riêng cần phải tính đến đặc điểm và những điều kiện tồn tại cụ thể của cái riêng. - Tạo điều kiện để cái riêng và cái đơn nhất chuyển hóa đúng quy luật để thúc đẩy sự ra đời và phát triển của mới và sự tiêu diệt cái cũ, cái lỗi thời. 2. Nguyên nhân và kết quả a) Phạm trù nguyên nhân, kết quả Phạm trù nguyên nhân dùng để chỉ sự tác động lẫn nhau giữa các mặt trong một sự vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau, từ đó tạo ra sự biến đổi nhất định. Phạm trù kết quả dùng để chỉ những biến đổi xuất hiện do sự tác động giữa các mặt, các yếu tố trong một sự vật, hiện tượng, hoặc giữa các sự vật, hiện tượng. Nguyên nhân khác với nguyên cớ và điều kiện: Nguyên cớ là cái không có mối liên hệ bản chất với kết quả. Điều kiện là những yếu tố bên ngoài tác động tới sự hình thành kết quả. - Một số tính chất của mối liên hệ nhân quả Tính khách quan: Chủ nghĩa duy tâm không thừa nhận mối liên hệ nhân – quả tồn tại ngay trong bản thân sự vật. Chủ nghĩa duy tâm khách quan và tôn giáo tìm nguyên nhân của mọi hiện tượng ở một thực thể tinh thần tồn tại bên ngoài ta hoặc ở Thượng đế. Chủ nghĩa duy tâm chủ quan coi khái niệm nguyên nhân và kết quả chỉ là những ký hiệu mà con người dùng để ghi những cảm giác của mình. Ví dụ: Hium cho rằng tính nhân – quả chỉ là mối liên hệ ổn định của các tri giác được lặp lại trong ý thức của một người hay của nhiều người, chỉ là thói quen tâm lý chứ không có trong bản thân sự vật. Theo ông, sở dĩ lửa làm cho ta nóng và nước làm cho ta lạnh là vì nếu có một ý kiến khác như thế, chúng ta không thể chịu nổi. Khắc phục quan điểm trước Mác trong việc xem xét về mối liên hệ nhân – quả, quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định mối liên hệ nhân quả là mối liên hệ khách quan của bản thân sự vật. Nó tồn tại ngoài ý muốn chủ quan của con người, không phụ thuộc vào việc ta có nhận thức được nó hay không, không tuỳ thuộc vào việc ta có thể tiên đoán được về một hiện tượng khi dựa vào một hiện tượng khác hay không. Con người chỉ có thể tìm ra mối liên hệ nhân quả trong thế giới khách quan, chứ không phải tạo ra nó từ trong đầu óc. Tính phổ biến: Tất cả mọi hiện tượng trong tự nhiên và trong xã hội đều được gây nên bởi những nguyên nhân nhất định. Không có hiện tượng nào không có nguyên nhân cả. Chỉ có điều nguyên nhân ấy đã được phát hiện hay chưa phát hiện mà thôi. Tính tất yếu: Kết quả do nguyên nhân gây ra phụ thuộc vào những điều kiện nhất định. Những điều kiện này là những hiện tượng cần thiết cho một biến cố nào đó xảy ra, nhưng bản thân chúng không gây nên biến cố ấy. Một nguyên nhân nhất định trong những hoàn cảnh nhất định chỉ có thể gây ra kết quả nhất định. Ví dụ: Vật trong chân không luôn luôn rơi với gia tốc 9,8m/s2. Nước luôn luôn sôi ở 100 độC. Nếu các nguyên nhân và hoàn cảnh càng ít khác nhau bao nhiêu thì các kết quả do chúng gây nên cũng càng ít khác nhau bấy nhiêu. Từ đó, ta có thể giải thích được nhiều hiện tượng, đặc biệt là trong lĩnh vực vật lý vi mô, nơi các nhà triết học và vật lý học duy tâm hiện đang tìm mọi cách phủ định tính tất yếu của mối liên hệ nhân – quả và cho rằng điện tử có “tự do ý chí” trong quá trình chuyển động của mình. b) Quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả Nguyên nhân sinh ra kết quả nên nguyên nhân bao giờ cũng có trước kết quả, còn kết quả bao giờ cũng xuất hiện sau nguyên nhân. Mối quan hệ nhân quả không chỉ đơn thuần là sự đi kế tiếp nhau về thời gian (cái này có trước cái kia), mà là mối liên hệ sản sinh: cái này tất yếu sinh ra cái kia. Nhưng mối quan hệ tất yếu là quan hệ về mặt thời gian. Tuy nhiên, không phải bất kỳ sự nối tiếp nào về mặt thời gian cũng là mối liên hệ nhân -  quả. Như vậy, khi xem xét mối liên hệ nhân – quả mà chỉ chú ý đến tính liên tục về mặt thời gian thôi thì chưa đủ. Cái phân biệt liên hệ nhân – quả với liên hệ nối tiếp nhau về mặt thời gian là ở chỗ: giữa nguyên nhân và kết quả còn có mối quan hệ sản sinh, quan hệ trong đó nguyên nhân sinh ra kết quả. Mối liên hệ nhân – quả trong thế giới được thể hiện rất phong phú, nhiều vẻ. Trong đó, một nguyên nhân trong những điều kiện nhất định, có thể sinh ra nhiều kết quả khác nhau. Ngược lại, một kết quả có thể do nhiều nguyên nhân gây nên. Những thành tựu to lớn đạt được ở nước ta trong những năm đổi mới do nhiều nguyên nhân tạo nên. Trước hết là do đường lối đổi mới khoa học và sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng, tổ chức và quản lý của nhà nước, tinh thần lao động tích cực và sáng tạo của quần chúng nhân dân… Nguyên nhân thế nào thì sinh ra kết quả thế ấy; cùng một nguyên nhân có thể sinh ra một hoặc nhiều kết quả và ngược lại một kết quả có thể do một hoặc nhiều nguyên nhân sinh ra. Do đó, mối quan hệ nhân quả rất phức tạp, trong trường hợp nhiều nguyên nhân cùng tham gia sinh ra một kết quả, người ta chia ra các loại nguyên nhân: - Nguyên nhân bên trong và nguyên nhân bên ngoài: Nguyên nhân bên trong là sự tác động lẫn nhau giữa các mặt (yếu tố, thuộc tính) ở bên trong sự vật. Nguyên nhân bên ngoài là sự tác động lẫn nhau giữa sự vật này với sự vật khác. Nguyên nhân bên trong giữ vai trò quyết định đối với sự hình thành và phát triển của kết quả; còn nguyên nhân bên ngoài có tác động ảnh hưởng đến việc hình thành kết quả thông qua nguyên nhân bên trong. - Nguyên nhân cơ bản và nguyên nhân không cơ bản: Nguyên nhân cơ bản là sự tác động lẫn nhau giữa các mặt cơ bản của sự vật. Nguyên nhân không cơ bản là sự tác động lẫn nhau giữa các mặt không cơ bản của sự vật. Nguyên nhân cơ bản giữ vai trò quyết định trực tiếp suốt quá trình hình thành và phát triển của kết quả; còn nguyên nhân không cơ bản có tác động ảnh hưởng đến quá trình hình thành và phát triển của kết quả. Bên cạnh đó, còn một số cặp nguyên nhân sau: + Nguyên nhân chủ yếu và nguyên nhân thứ yếu; + Nguyên nhân khách quan và nguyên nhân chủ quan. Nguyên nhân và kết quả có thể chuyển hóa lẫn nhau trong những điều kiện nhất định. Nguyên nhân sinh ra kết quả, rồi kết quả lại tác động đến sự vật, hiện tượng khác và trở thành nguyên nhân sinh ra kết quả khác nữa. Do đó, sự phân biệt nguyên nhân với kết quả chỉ có tính chất tương đối. Chẳng hạn, sự phát triển của vật chất là nguyên nhân sinh ra tinh thần, nhưng tinh thần lại trở thành nguyên nhân làm biến đổi vật chất. c) Ý nghĩa phương pháp luận Mối liên hệ nhân quả có tính khách quan nên cần phải tìm nguyên nhân của các sự vật, hiện tượng dẫn đến kết quả trong thế giới hiện thực khách quan chứ không phải ở ngoài thế giới đó. Do mối liên hệ nhân quả rất phức tạp, đa dạng nên phải phân biệt chính xác các loại nguyên nhân để có phương pháp giải quyết đúng đắn, phù hợp với mỗi trường hợp cụ thể trong nhận thức và thực tiễn. Vì một nguyên nhân có thể dẫn đến nhiều kết quả, một kết quả có thể do nhiều nguyên nhân nên trong nhận thức và thực tiễn cần có cách nhìn toàn diện và lịch sử cụ thể trong phân tích, giải quyết và ứng dụng quan hệ nhân quả. Trong hoạt động, con người cần thường xuyên tổng kết thực tiễn, đánh giá và tận dụng mọi sức mạnh của các kết quả đã đạt được để tạo điều kiện thúc đẩy nguyên nhân sớm phát huy tác dụng nhằm đạt được mục đích định trước. Hiện nay, chúng ta cần phải phát huy tối đa thành tựu của hơn 25 năm đổi mới để đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá, gắn liền với phát triển kinh tế tri thức, hoàn thiện nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và xây dựng nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Đồng thời, cần chủ động hơn trong hội nhập quốc tế để xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ. 3. Bản chất và hiện tượng a) Phạm trù bản chất, hiện tượng Phạm trù bản chất dùng để chỉ sự tổng hợp tất cả những mặt, những mối liên hệ tất nhiên, tương đối ổn định ở bên trong, quy định sự tồn tại, vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng đó. Phạm trù hiện tượng dùng để chỉ sự biểu hiện ra bên ngoài của những mặt, những mối liên hệ đó trong những điều kiện xác định. Bản chất chính là mặt bên trong, mặt tương đối ổn định của hiện thực khách quan. Nó ẩn giấu đằng sau cái vẻ bề ngoài, mặt di động và biến đổi hơn của hiện thực khách quan. Nó là hình thức biểu hiện của bản chất. Phạm trù bản chất gắn bó hết sức chặt chẽ với phạm trù cái chung. Cái tạo nên bản chất của một lớp sự vật nhất định cũng đồng thời là cái chung của các sự vật đó. Phạm trù bản chất gắn chặt với phạm trù quy luật là cùng loại, cùng trình độ. Bởi vì, cái bản chất đồng thời là cái có tính quy luật; nói đến bản chất của sự vật cũng là nói đến quy luật vận động và phát triển của sự vật ấy. b) Quan hệ biện chứng giữa bản chất và hiện tượng Bản chất và hiện tượng đều tồn tại khách quan, là hai mặt vừa thống nhất, vừa đối lập trong mỗi sự vật. - Sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng biểu hiện ở chỗ: Thứ nhất, bản chất luôn bộc lộ ra bằng các hiện tượng, còn hiện tượng nào cũng thể hiện bản chất ở mức độ nhất định. Không có và không thể có bản chất nào tồn tại thuần tuý ngoài hiện tượng, cũng như không có hiện tượng nào lại hoàn toàn không thể hiện bản chất nhất định. V.I.Lênin nhấn mạnh: “…bản chất hiện ra. Hiện tượng là có tính bản chất”[19]. Thứ hai, bản chất luôn quy định hiện tượng, bản chất thế nào thì có hiện tượng tương ứng với nó, khi bản chất thay đổi thì hiện tượng cũng thay đổi theo, khi bản chất mất đi thì hiện tượng thể hiện nó cũng mất theo, khi có bản chất mới ra đời thì có hiện tượng mới tương ứng. Như vậy, bản chất và hiện tượng luôn gắn bó và thống nhất với nhau trong sự vật. Nhờ vậy, con người có thể nhận thức được bản chất và quy luật phát triển của sự vật thông qua vô vàn hiện tượng của nó. - Tính mâu thuẫn trong sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng: Một là, hiện tượng biểu hiện bản chất, nhưng không biểu hiện một cách đầy đủ hoàn toàn bản chất; mà thường biểu hiện một khía cạnh của bản chất, thậm chí có hiện tượng xuyên tạc bản chất. Hai là, bản chất phản ánh cái chung tất yếu, quyết định sự tồn tại và phát triển của sự vật, còn hiện tượng phản ánh cái cá biệt. Do đó, một bản chất thường biểu hiện ra bên ngoài bằng vô số các hiện tượng khác nhau tuỳ thuộc vào sự biến đổi của hoàn cảnh. Vì vậy, hiện tượng phong phú hơn bản chất, còn bản chất sâu sắc hơn hiện tượng. Ba là, bản chất là cái tương đối ổn định, biến đổi chậm; còn hiện tượng thì thường xuyên biến đổi một cách nhanh chóng. Sở dĩ có tình hình đó là vì nội dung của hiện tượng được quy định không chỉ bởi bản chất của sự vật, mà còn bởi môi trường xung quanh mà trong đó sự vật tồn tại và phát triển, bởi sự tác động của sự vật này với các sự vật khác. c) Ý nghĩa phương pháp luận Trong nhận thức để hiểu đầy đủ và đúng đắn về sự vật, không nên dừng lại ở hiện tượng mà phải đi sâu tìm hiểu bản chất của nó. Còn trong hoạt động thực tiễn cần dựa vào bản chất không phải dựa vào hiện tượng. Nếu trong hoạt động nhận thức và hoạt động cải tạo thực tiễn cần nắm được bản chất và dựa vào bản chất của sự vật, thì nhiệm vụ của nhận thức nói chung, của nhận thức khoa học nói riêng là phải vạch ra được cái bản chất đó. Vì bản chất tồn tại khách quan ở ngay trong bản thân sự vật nên chỉ có thể tìm ra bản chất của sự vật ở trong chính sự vật chứ không thể ở ngoài nó, và khi kết luận về bản chất của sự vật cần tránh những nhận định chủ quan, tuỳ tiện. Vì bản chất không tồn tại dưới dạng thuần tuý mà bao giờ cũng bộc lộ ra ngoài thông qua các hiện tượng tương ứng của mình nên chỉ có thể tìm ra cái bản chất trên cơ sở nghiên cứu các hiện tượng. Hiện tượng bao giờ cũng biểu hiện bản chất dưới dạng đã cải biến, nhiều khi xuyên tạc bản chất, nên trong quá trình nhận thức bản chất của sự vật phải xem xét rất nhiều hiện tượng khác nhau và từ nhiều góc độ khác nhau. Nhưng trong một hoàn cảnh và một phạm vi thời gian nhất định không bao giờ có thể xem xét hết được mọi hiện tượng biểu hiện bản chất của sự vật. Do vậy, phải xem xét trước hết các hiện tượng điển hình trong hoàn cảnh điển hình. Quá trình đi vào nắm bắt các cấp độ tiếp theo ngày càng sâu sắc hơn trong bản chất của sự vật. Cũng vì lẽ đó, khi kết luận về bản chất của sự vật, cần hết sức thận trọng. 4. Tất nhiên và ngẫu nhiên a) Phạm trù tất nhiên, ngẫu nhiên Phạm trù tất nhiên dùng để chỉ cái do những nguyên nhân cơ bản, bên trong của kết cấu vật chất quyết định và trong những điều kiện nhất định, nó phải xảy ra như thế,  không thể khác; Phạm trù ngẫu nhiên dùng để chỉ cái do các nguyên nhân bên ngoài, do sự ngẫu hợp của nhiều hoàn cảnh bên ngoài quyết định, do đó nó có thể xuất hiện hoặc không xuất hiện, có thể xuất hiện như thế này hoặc như thế khác. Như vậy, cả tất nhiên và ngẫu nhiên đều có nguyên nhân. Nguyên nhân cơ bản, bên trong gắn với tất nhiên, còn nguyên nhân bên ngoài gắn với ngẫu nhiên. b) Quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên Quan điểm siêu hình tuyệt đối hóa cái tất nhiên hoặc cái ngẫu nhiên, hoặc tách rời hai cái với nhau. Nếu tuyệt đối hóa cái tất nhiên sẽ dẫn đến thuyết định mệnh. Nếu tuyệt đối hóa cái ngẫu nhiên, sẽ dẫn đến phủ nhận quy luật khách quan, phủ nhận khoa học. - Quan điểm duy vật biện chứng khẳng định rằng: Tất nhiên và ngẫu nhiên đều tồn tại khách quan trong hiện thực và đều có vai trò nhất định đối với sự phát triển của sự vật và hiện tượng, trong đó tất nhiên giữ vai trò quyết định. Tất nhiên và ngẫu nhiên là hai mặt vừa thống nhất, vừa đối lập. Không có tất nhiên thuần túy và ngẫu nhiên thuần túy. Tất nhiên vạch đường đi cho mình thông qua vô số cái ngẫu nhiên. Ngẫu nhiên là biểu hiện một mặt, một khía cạnh của cái tất nhiên.Trong tất nhiên có ngẫu nhiên, trong ngẫu nhiên có tất nhiên. Tất nhiên quy định ngẫu nhiên. Ngẫu nhiên bổ sung cho tất nhiên. Tuy nhiên, ranh giới giữa tất nhiên và ngẫu nhiên có tính chất tương đối. Tất nhiên và ngẫu nhiên có thể chuyển hóa lẫn nhau trong những điều kiện nhất định. Ph. Ăngghen cho rằng: "Cái mà người ta quả quyết cho là tất yếu lại hoàn toàn do những ngẫu nhiên thuần túy cấu thành, và cái được coi là ngẫu nhiên, lại là hình thức, dưới đó ẩn nấp cái tất yếu"[20]. c) Ý nghĩa phương pháp luận Trong hoạt động nhận thức và thực tiễn, cần phải căn cứ vào cái tất nhiên chứ không phải căn cứ vào cái ngẫu nhiên. Tuy nhiên, không được bỏ qua cái ngẫu nhiên, không tách rời cái tất nhiên khỏi cái ngẫu nhiên. Cần xuất phát từ cái ngẫu nhiên để đạt đến cái tất nhiên, và khi dựa vào cái tất nhiên phải chú ý đến cái ngẫu nhiên. Tất nhiên và ngẫu nhiên có thể chuyển hóa lẫn nhau. Vì vậy, cần tạo ra những điều kiện nhất định để cản trở hoặc thúc đẩy sự chuyển hóa của chúng theo mục đích nhất định. 5. Nội dung và hình thức a) Phạm trù nội dung, hình thức Phạm trù nội dung dùng đề chỉ sự tổng hợp tất cả những mặt, những yếu tố, những quá trình tạo nên sự vật, hiện tượng. Phạm trù hình thức dùng để chỉ phương thức tồn tại và phái triển của sự vật, hiện tượng đó, là hệ thống các mối liên hệ tương đối bền vững giữa các yếu tố của nó. b) Quan hệ biện chứng giữa nội dung và hình thức Nội dung và hình thức gắn bó chặt chẽ với nhau, thống nhất biện chứng với nhau. Không có nội dung nào lại không có một hình thức nhất định. Cũng không có một hình thức nào lại không chứa đựng một nội dung nhất định. Cùng một nội dung có thể biểu hiện trong nhiều hình thức, cùng một hình thức có thể chứa đựng nhiều nội dung. Nội dung quyết định hình thức và hình thức tác động trở lại nội dung. Khuynh hướng chủ đạo của nội dung là khuynh hướng biến đổi, còn hình thức là mặt tương đối ổn định trong mỗi sự vật, hiện tượng. Nội dung thay đổi bắt buộc hình thức phải thay đổi theo cho phù hợp nhưng không phải lúc nào cũng có sự phù hợp tuyết đối giữa nội dung và hình thức. Nội dung quyết định hình thức nhưng hình thức có tính độc lập tương đối và tác động trở lại nội dung. Hình thức phù hợp với nội dung thì thức đẩy nội dung phát triển và ngược lại, hình thức không phù hợp với nội dung sẽ kìm hãm sự phát triển của nội dung. c) Ý nghĩa phương pháp luận Nội dung và hình thức luôn thống nhất với nhau nên trong hoạt động thực tiễn, cần tránh sự tách rời giữa nội dung và hình thức hoặc tuyệt đối hóa một trong hai mặt đó. Nội dung quyết định hình thức cho nên khi xem xét sự vật, hiện tượng, trước hết cần căn cứ vào nội dung của nó, muốn thay đổi sự vật, hiện tượng thì trước hết phải thay đổi nội dung của nó. Trong hoạt động thực tiễn, cần phát huy tính tích cực của hình thức đối với nội dung trên cơ sở tạo ra tính phù hợp của hình thức với nội dung; mặt khác cần thay đổi những hình thức không còn phù hợp với nội dung, cản trở sự phát triển của nội dung. 6. Khả năng và hiện thực a) Phạm trù khả năng, hiện thực Phạm trù khả năng dùng để chỉ cái chưa xuất hiện, chưa tồn tại trong thực tế, nhưng sẽ xuất hiện và tồn tại thực sự khi có các điều kiện tương ứng. Phạm trù hiện thực dùng để chỉ những cái đang tồn tại trong thực tế và trong tư duy. Hiện thực có hiện thực vật chất và hiện thực tinh thần. Khả năng có khả năng tất nhiên và khả năng ngẫu nhiên. Khả năng còn được chia ra: khả năng gần và khả năng xa. b) Quan hệ biện chứng giữa khả năng và hiện thực Khả năng và hiện thực tồn tại trong mối quan hệ thống nhất, không tách rời, luôn chuyển hóa lẫn nhau. Khả năng trong những điều kiện nhất định thì biến thành hiện thực. Hiện thực mới lại mở ra khả năng mới và trong những điều kiện nhất định lại chuyển hóa thành hiện thực. Với cùng một điều kiện nhất định có thể tồn tại một hoặc nhiều khả năng: khả năng thực tế, khả năng tất nhiên, khả năng ngẫu nhiên, khả năng gần, khả năng xa, … Khả năng biến thành hiện thực cần phải có những điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan. Nhân tố chủ quan là tính tích cực xã hội của ý thức chủ thể con người để chuyển hóa khả năng thành hiện thực. Điều kiện khách quan là sự tổng hợp các mối quan hệ về hoàn cảnh, không gian, thời gian để tạo nên sự chuyển hóa đó. c) Ý nghĩa phương pháp luận Khả năng và hiện thực không tách rời nhau, nên trong hoạt động nhận thức và thực tiễn cần dựa vào hiện thực để nhận thức và hành động. Cần phân biệt khả năng với cái không khả năng; khả năng với hiện thực để tránh rơi vào ảo tưởng. Trong đời sống xã hội, để khả năng biến thành hiện thực cần phát huy tối đa tính năng động chủ quan của con người trong việc nhận thức và thực tiễn để biến khả năng thành hiện thực theo mục đích của mình.	Ví dụ: Mỗi con cá cụ thể mà ta bắt gặp có thể có nhiều thuộc tính cụ thể khác nhau, nhưng dù có khác nhau đến thế nào đi nữa, bất kỳ con cá nào cũng đều là một động vật có xương sống, thở bằng mang, ở dưới nước, bơi bằng vây. Các thuộc tính này lặp đi lặp lại ở mọi con cá. Chúng tạo nên cái chung và cái chung này được phản ánh trong khái niệm “cá”. Ví dụ: sấm đến sau chớp, ngày đến sau đêm nhưng chớp không phải là nguyên nhân của sấm, đêm không phải là nguyên nhân của ngày. Ví dụ: Bản chất của chủ nghĩa tư bản là bóc lột giá trị thặng dư do công nhân làm ra. Bản chất này được bộc lộ ra bên ngoài bằng các hiện tượng: tăng cường độ lao động, kéo dài thời gian lao động, áp dụng các công nghệ hiện đại trong sản xuất, chăm sóc sức khoẻ công nhân và gia đình để họ làm ra nhiều giá trị thặng dư,…Bản chất của một nguyên tố hoá học là mối liên kết giữa điện tử và hạt nhân. Mối liên kết giữa điện tử và hạt nhân được thể hiện ra bên ngoài bằng những tính chất hoá học (hiện tượng). Ví dụ: Bản chất bóc lột giá trị thặng dư của chủ nghĩa tư bản được bộc lộ bằng nhiều hiện tượng như: kéo dài thời gian lao động, tăng cường độ lao động, áp dụng công nghệ hiện đại vào sản xuất, khủng hoảng kinh tế theo chu kỳ, nạn thất nghiệp của công nhân, ô nhiễm môi trường…Khi chủ nghĩa tư bản không còn nữa thì hiện tượng nói trên cũng biến mất.
IV. CÁC QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT Quy luật là những mối liên hệ khách quan, bản chất, tất nhiên, phổ biến và lặp lại giữa các mặt, các yếu tố, các thuộc tính bên trong mỗi một sự vật, hay giữa các sự vật, hiện tượng với nhau. Trong thế giới tồn tại nhiều loại quy luật; chúng khác nhau về mức độ phổ biến, về phạm vi bao quát, về tính chất, về vai trò của chúng đối với quá trình vận động và phát triển của sự vật trong giới tự nhiên, xã hội và tư duy. Do vậy, việc phân loại quy luật là cần thiết để nhận thức và vận dụng có hiệu quả các quy luật vào hoạt động thực tiễn của con người. Nếu căn cứ vào mức độ của tính phổ biến để phân loại thì các quy luật được chia thành: những quy luật riêng, những quy luật chung và những quy luật phổ biến. Những quy luật riêng là những quy luật chỉ tác động trong phạm vi nhất định của các sự vật, hiện tượng cùng loại. Thí dụ: Những quy luật vận động cơ giới, vận động hóa học, vận động sinh học v.v... Những quy luật chung là những quy luật tác động trong phạm vi rộng hơn quy luật riêng, tác động trong nhiều loại sự vật, hiện tượng khác nhau. Chẳng hạn: quy luật bảo toàn khối lượng, bảo toàn năng lượng, v.v... Những quy luật phổ biến là những quy luật tác động trong tất cả các lĩnh vực: từ tự nhiên, xã hội cho đến tư duy. Phép biện chứng duy vật nghiên cứu những quy luật đó. Nếu căn cứ vào lĩnh vực tác động để phân loạt thì các quy luật được chia thành ba nhóm lớn: những quy luật tự nhiên, những quy luật xã hội và những quy luật của tư duy. Những quy luật tư nhiên là quy luật nẩy sinh và tác động trong giới tự nhiên, kể cả cơ thể con người, không phải thông qua hoạt động có ý thức của con người. Những quy luật xã hội là quy luật hoạt động của chính con người trong các quan hệ xã hội; những quy luật đó không thể nảy sinh và tác động ngoài hoạt động có ý thức của con người nhưng những quy luật xã hội vẫn mang tính khách quan. Những quy luật của tư duy là những quy luật thuộc mối liên hệ nội tại của những khái niệm, phạm trù, phán đoán, suy luận và của quá trình phát triển nhận thức lý tính ở con người. Với tư cách là một khoa học về mối liên hệ phổ biến và sự phát triển, phép biện chứng duy vật nghiên cứu những quy luật chung nhất, tác động trong toàn bộ các lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy của con người, đó là: quy luật chuyển hóa từ những sự thay đổi về lượng thành những sự thay đổi về chất và ngược lại, quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập và quy luật phủ định của phủ định. 1. Quy luật chuyển hóa từ những sự thay đổi về lượng thành những sự thay đổi về chất và ngược lại Quy luật chuyển hóa từ những sự thay đổi về lượng thành những sự thay đổi về chất và ngược lại là quy luật cơ bản, phổ biến về phương thức chung của các quá trình vận động, phát triển trong tự nhiên, xã hội và tư duy. Theo quy luật này, phương thức chung của các quá trình vận động, phát triển là: những sự thay đổi về chất của sự vật có cơ sở tất yếu từ những sự thay đổi về lượng của sự vật và ngược lại, những sự thay đổi về chất của sự vật lại tạo ra những biến đổi mới về lượng của sự vật trên các phương diện khác nhau, v.v... Đó là mối liên hệ tất yếu, khách quan, phổ biến, lặp đi lặp lại trong mọi quá trình vận động, phát triển của sự vật, thuộc mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy. a)    Khái niệm chất, lượng - Khái niệm chất dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự vật, hiện tượng; là sự thống nhất hữu cơ các thuộc tính cấu thành nó, phân biệt nó với sự vật hiện tượng. Lưu ý: chất ở đây khác với chất theo quan niệm của khoa học khác (chất “điện”, “trường” của vật lý học) và cũng phân biệt với cách hiểu thông thường về chất như chất liệu của đồ vật. - Tính quy định về chất: Chất có tính khách quan, gằn liền với sự vật, không có chất thuần tuý tồn tại ngoài sự vật Chất không đồng nhất với thuộc tính của sự vật. Chất của sự vật là sự thống nhất hữu cơ của các thuộc tính. Sự vật, hiện tượng do nhiều thuộc tính, nhiều yếu tố tạo thành (bao gồm thuộc tính cơ bản và không cơ bản), chỉ những thuộc tính cơ bản mới hợp thành chất của sự vật, hiện tượng. Khi thuộc tính cơ bản thay đổi thì chất thay đổi. Sự phân biệt giữa thuộc tính cơ bản và không cơ bản, giữa chất và thuộc tính mang tính chất tương đối, tùy theo quan hệ cụ thể. Ví dụ: Cái bút chì dùng để viết có chất khác với cái bút chì dùng để đánh dấu trang sách đang đọc; chất của đồng khi làm dây dẫn điện hoặc làm xoong nồi… (sự vật có thể có nhiều chất). Chất của sự vật, hiện tượng còn được xác định bởi cấu trúc và phương thức liên kết giữa các yếu tố cấu thành. Ví dụ: Kim cương và than chì đều do cácbon cấu thành; sắp xếp đội hình thi đấu; cách sắp xếp công việc… Mỗi sự vật, hiện tượng không phải chỉ có một tính quy định về chất, mà có nhiều tính quy định về chất, tuỳ theo quan hệ cụ thể mà tính quy định về chất được bộc lộ ra (Ăngghen). Chất có tính ổn định, nói lên mặt đừng im tương đối của sự vật. - Khái niệm lượng dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự vật, hiện tượng về các phương diện: số lượng các yếu tố cấu thành, quy mô của sự tồn tại, tốc độ, nhịp điệu của các quá trình vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng. - Tính quy định về lượng: Lượng là cái vốn có của sự vật, tồn tại khách quan trong sự vật không phụ thuộc vào ý thức của con người. Sự vật có nhiều tính quy định về lượng. Có lượng được biểu thị bằng con số và đại lượng chính xác, có lượng không biểu thị được bằng con số và đại lượng. Có lượng biểu thị yếu tố quy định kết cấu bên trong của sự vật, có lượng biểu thị yếu tố bên ngoài sự vật như kích thước dài, rộng, cao cân nặng màu sắc v.v. của sự vật. Lượng nói lên mặt thường xuyên biến đổi của sự vật, không giúp phân biệt sự vật này với sự vật khác. Sự phân biệt giữa lượng và chất có tính chất tương đối. Trong mối quan hệ này một tính quy định là lượng, nhưng trong mối quan hệ khác tính quy định đó lại đóng vai trò là chất. b) Quan hệ biện chứng giữa chất và lượng - Những sự thay đổi về lượng dẫn đến những sự thay đổi về chất Chất và lượng là hai mặt, hai tính quy định tồn tại khách quan trong sự vật, trong đó chất có tính ổn định hơn lượng. Hai mặt chất và lượng quan hệ biện chứng với nhau, tác động qua lại với nhau làm cho lượng của sự vật biến đổi trước theo cách thức tăng hoặc giảm. Sự tăng hoặc giảm của lượng không làm cho chất của sự vật biến đổi ngay, mà chỉ khi sự biến đổi của lượng đạt đến một giới hạn nhất định mới làm cho chất của sự vật biến đổi. Giới hạn trong đó sự biến đổi của lượng chưa làm cho chất biến đổi đó được gọi là Độ của sự vật. Khái niệm độ chỉ tính quy định, mối liên hệ thống nhất giữa chất và lượng, là khoảng giới hạn mà trong đó sự thay đổi về lượng chưa làm thay đổi căn bản chất của sự vật, hiện tượng. Khi lượng tăng hoặc giảm đạt đến giới hạn nhất định làm cho chất của sự vật biến đổi. Thời điểm tại đó xảy ra sự biến đổi về chất gọi là điểm nút. Bản thân sự biến đổi về lượng tại điểm nút được gọi là bước nhảy. Khái niệm điểm nút dùng để chỉ điểm giới hạn mà tại đó sự thay đổi về lượng sẽ làm thay đổi về chất của sự vật. Khái niệm bước nhảy là phạm trù triết học dùng để chỉ sự chuyển hóa về chất của sự vật do sự thay đổi về lượng của sự vật trước đó gây nên. Sự thay đổi về chất diễn ra với nhiều hình thức bước nhảy khác nhau, được quyết định bởi mâu thuẫn, tính chất và điều kiện của mỗi sự vật. Đó là các bước nhảy: nhanh và chậm, lớn và nhỏ, bộ phận và toàn bộ, tự phát và tự giác… Thông qua bước nhảy chất cũ của sự vật mất đi và chất mới ra đời. Tương ứng với điều đó thì sự vật cũ chuyển sang sự vật mới. Trong sự vật mới lại có chất mới và lượng mới. Những thay đổi về chất dẫn đến những thay đổi về lượng Chất tác động đến lượng thể hiện ở chỗ: chất tạo điều kiện cho lượng biến đổi. Khi chất mới ra đời làm cho lượng của của sự vật thay đổi với quy mô, tốc độ, nhịp điệu khác đi. Ví dụ: khi quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa thay thế quan hệ sản xuất phong kiến thời kỳ phục hưng và cận đại, nó đã làm cho lực lượng sản xuất của xã hội phát triển rất nhanh, với quy mô rất lớn. Ví dụ quy luật lượng – chất: Nước: Tính lỏng của nước là tính quy định về chất của nước, phân biệt với nước ở trạng thái hơi (hơi nước) và trạng thái rắn (nước đá). Nhiệt độ của nước ở trạng thái lỏng có thể là 10C - 20 0C- 30 0C đến dưới 100 0C… là lượng. 0 độ C đến 100 độ C = Độ tồn tại của n­ước ở trạng thái lỏng 00C và 1000C = Điểm nút Sự tạo thành bão; sự chuyển biến quan hệ sản xuất giữa chủ và thợ bạn thành quan hệ tư bản v.v. hay như các cụ nói: một cây làm chẳng nên non, ba cây chụm lại nên hòn núi cao. Có công mài sắt có ngày nên kim. Bản chất của quy luật: Mọi sự vật đều là sự thống nhất giữa lượng và chất, sự thay đổi dần dần về lượng tới điểm nút sẽ dẫn đến sự thay đổi về chất của sự vật thông qua bước nhảy; chất mới ra đời tác động trở lại sự thay đổi của lượng mới, tạo điều kiện cho sự biến đổi lượng - chất tiếp theo... Quá trình này diễn ra liên tục làm sự vật không ngừng biến đổi. Phương thức của sự phát triển là tích lũy dần về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất. c) Ý nghĩa phương pháp luận Trong nhận thức cũng như trong hành động phải coi trọng sự thay đổi về lượng, chống tư tưởng chủ quan nóng vội muốn thay đổi về chất khi chưa có sự thay đổi đủ độ về lượng. Đồng thời phải coi trọng sự thay đổi về chất, chống tư tưởng bảo thủ trì trệ, không muốn thay đổi về chất khi có đủ điều kiện. Trong hoạt động con ng­ười phải biết vận dụng linh hoạt các hình thức của b­ước nhảy và phải biết cách tác động vào phư­ơng thức liên kết giữa các yếu tố tạo thành sự vật. Trong thực tế con người có thể chủ động tác động vào điều kiện để sự thay đổi về lượng nằm trong giới hạn chất định nhằm duy trì một sự vật nào đó phục vụ mục đích của con người. 2. Quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập là quy luật ở vị trí “hạt nhân” của phép biện chứng duy vật. Theo V. I. Lênin, "có thể định nghĩa vắn tắt phép biện chứng là học thuyết về sự thống nhất của các mặt đối lập. Như thế là nắm được hạt nhân của phép biện chứng, nhưng điều đó đòi hỏi phải có những sự giải thích và một sự phát triển thêm"[21]. Quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập là quy luật về nguồn gốc, động lực cơ bản, phổ biến của mọi quá trình vận động và phát triển. Theo quy luật này, nguồn gốc và động lực cơ bản, phổ biến của mọi quá trình vận động, phát triển của sự vật chính là xuất phát từ các mâu thuẫn khách quan vốn có của nó. a) Khái niệm mâu thuẫn và các tính chất chung của mâu thuẫn - Khái niệm mâu thuẫn Khái niệm mặt đối lập dùng để chỉ những mặt, những thuộc tính, những khuynh hướng vận động trái ngược nhau nhưng đồng thời lại là điều kiện, tiền đề tồn tại của nhau.   Ví dụ: nước và lửa, cực âm và dương của thanh nam châm, điện tử và hạt nhân trong nguyên tử, quá trình đồng hoá và dị hoá trong cơ thể sinh vật, cung và cầu trong sản xuất của xã hội v.v. Mâu thuẫn là khái niệm dùng để chỉ mối liên hệ thống nhất, đấu tranh và chuyển hoá giữa các mặt đối lập của mỗi sự vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật hiện tượng với nhau. Mâu thuẫn biện chứng là do các mặt đối lập liên hệ, tác động qua lại với nhau trong một sự vật (một chỉnh thể) tạo thành. Mâu thuẫn biện chứng tồn tại khách quan và phổ biến trong cả tự nhiên, xã hội và tư duy. Thống nhất của các mặt đối lập là sự liên hệ ràng buộc, không tách rời nhau, quy định lẫn nhau của các mặt đối lập, mặt này lấy mặt kia làm tiền đề tồn tại. Đấu tranh của các mặt đối lập là khuynh hướng tác động qua lại, bài trừ phủ định nhau của các mặt đối lập. Mâu thuẫn có tính khách quan và tính phổ biến: Theo Ph. Ăngghen: "Nếu bản thân sự di động một cách máy móc đơn giản đã chứa đựng mâu thuẫn, thì tất nhiên những hình thức vận động cao hơn của vật chất và đặc biệt là sự sống hữu cơ và sự phát triển của sự sống hữu cơ đó lại càng phải chứa đựng mâu thuẫn…Sự sống trước hết chính là ở chỗ một sinh vật trong mỗi lúc vừa là nó nhưng vừa là một cái khác. Như vậy, sự sống cũng là một mâu thuẫn tồn tại trong bản thân các sự vật và các quá trình; một mâu thuẫn thường xuyên nảy sinh và tự giải quyết, và khi mâu thuẫn chấm dứt thì sự sống cũng không còn nữa và cái chết xảy đến. Cũng như chúng ta đã thấy rằng trong lĩnh vực tư duy, chúng ta không thể thoát khỏi mâu thuẫn; chẳng hạn như mâu thuẫn giữa năng lực nhận thức vô tận ở bên trong của con người với sự tồn tại thực tế của năng lực ấy trong những con người bị hạn chế bởi hoàn cảnh bên ngoài, và bị hạn chế, trong những năng lực nhận thức, mâu thuẫn này được giải quyết trong sự tiếp nối của các thế hệ, sự tiếp nối đó ít ra đối với chúng ta trên thực tiễn, cũng là vô tận, và được giải quyết trong sự vận động đi lên vô tận"[22]. Mâu thuẫn không những có tính khách quan, tính phổ biến mà còn có tính đa dạng, phong phú. Tính đa dạng mâu thuẫn biểu hiện ở chỗ: mỗi sự vật, hiện tượng, quá trình đều có thể bao hàm nhiều loại mâu thuẫn khác nhau, biểu hiện khác nhau trong những điều kiện lịch sử, cụ thể khác nhau; chúng giữ vị trí, vai trò khác nhau đối với sự tồn tại, vận động và phát triển của sự vật. Đó là: mâu thuẫn bên trong và bên ngoài, cơ bản và không cơ bản, chủ yếu và thứ yếu,... Trong các lĩnh vực khác nhau cũng tồn tại những mâu thuẫn với những tính chất khác nhau tạo nên tính phong phú trong sự biểu hiện của mâu thuẫn. b) Quá trình vận động của mâu thuẫn Sự thống nhất giữa các mặt đối lập trong mâu thuẫn có xu h­ướng giữ cho sự vật tạm thời ổn định, quy định sự đứng im t­ương đối của sự vật. Đồng thời sự thống nhất bao hàm sự đấu tranh. Sự đấu tranh giữa các mặt đối lập làm cho hai mặt đối lập biến đổi trong khuôn khổ của sự thống nhất, làm cho trạng thái mâu thuẫn biến đổi. Mâu thuẫn phát triển đến giai đoạn gay gắt nhất thì các mặt đối lập chuyển hoá lẫn nhau. Qua giai đoạn chuyển hoá mâu thuẫn được giải quyết. Xét về một số phương diện nào đó và trong những quan hệ nhất định, giữa hai mặt đối lập bao giờ cũng có một số yếu tố giống nhau, yếu tố đồng chất, do vậy, chúng có thể chuyển hóa lẫn nhau. Mâu thuẫn biện chứng được giải quyết không phải theo cách một trong hai mặt đối lập phủ định mặt đối lập kia mà sự thống nhất giữa hai mặt đối lập cũ bị phá vỡ, hai mặt đối lập chuyển hóa lẫn nhau, tương ứng với điều đó sự vật cũ chuyển sang sự vật mới, ở đó lại xuất hiện mâu thuẫn mới và quá trình thống nhất, đấu tranh giữa hai mặt đối lập lại diễn ra để tiếp tục thúc đẩy sự vật vận động phát triển.           Vậy chính sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập là nguồn gốc của sự vận động, phát triển của sự vật           - Phân loại mâu thuẫn: Căn cứ vào quan hệ đối với sự vật được xem xét: Mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài. Căn cứ vào ý nghĩa với sự tồn tại và phát triển của sự vật: Mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản. Căn cứ vào vai trò đối với sự tồn tại và phát triển trong giai đoạn nhất định: Mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu. Căn cứ vào tính chất của các quan hệ lợi ích trong xã hội: Mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng. Bản chất quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập: Mọi sự vật, hiện tượng đều chứa đựng những mặt, những khuynh hướng biến đổi ngược chiều nhau gọi là những mặt đối lập. Mối liên hệ của hai mặt đối lập trong cùng một sự vật tạo nên mâu thuẫn biện chứng. Các mặt đối lập trong mâu thuẫn biện chứng vừa thống nhất với nhau, vừa đấu tranh với nhau và chuyển hóa lẫn nhau làm mâu thuẫn được giải quyết, sự vật biến đổi và phát triển, cái mới ra đời thay thế cái cũ. d) Ý nghĩa phương pháp luận Muốn phát hiện ra nguồn gốc, động lực của sự vận động phát triển của sự vật, cần phải tìm trong chính sự vật, tìm trong thể thống nhất những mặt đối lập của chính sự vật, không được tìm nguồn gốc vận động của sự vật bên ngoài sự vật. Do vậy Lênin nói: Sự phân đôi của cái thống nhất và sự nhận thức của các bộ phận của nó, đó là thực chất ... của phép biện chứng. Hiểu đúng mâu thuẫn của sự vật mới đề ra được cách giải quyết đúng và mới thúc đẩy sự phát triển của sự vật. Muốn vậy phải xem xét quá trình phát sinh phát triển của từng mâu thuẫn, xem xét vị trí vai trò của các mâu thuẫn, vị trí vai trò của các mặt đối lập, xác định điều kiện thích hợp cho việc giải quyết từng mâu thuẫn. Phải tìm mọi cách để giải quyết mâu thuẫn, không được điều hoà mâu thuẫn. Mâu thuẫn được giải quyết khi đủ điều kiện, do vậy phải chống thái độ chủ quan nóng vội, đồng thời phải tích cực thúc đẩy các điều kiện khách quan để mâu thuẫn phát triển đến độ chín muồi mới giải quyết được mâu thuẫn. Mỗi mâu thuẫn có cách giải quyết (cách chuyển hóa lẫn nhau của hai mặt đối lập) khác nhau do vậy phải linh hoạt tìm hình thức thích hợp để giải quyết mâu thuẫn vừa phù hợp với từng mâu thuẫn, vừa phù hợp với điều kiện cụ thể. 3. Quy luật phủ định của phủ định Quy luật phủ định của phủ định là quy luật về khuynh hướng cơ bản, phổ biến của mọi vận động, phát triển diễn ra trong các lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy; đó là khuynh hướng vận động, phát triển của sự vật thông qua những lần phủ định biện chứng, tạo thành hình thức mang tính chu kỳ "phủ định của phủ định". a) Khái niệm phủ định, phủ định biện chứng Phủ định là sự thay thế sự vật này bằng sự vật khác trong quá trình vận động phát triển. Phủ định biện chứng là sự phủ định tạo điều kiện, tiền đề cho quá trình phát triển của sự vật, hiện tượng.           Ví dụ: chiếc nụ tự phủ định để trở thành bông hoa. Bông hoa lại tự phủ định để tạo quả. Quả rụng xuống đất tự phủ định để tạo thành cây v.v. đó là những sự phủ định biện chứng. Với tư cách không chỉ là học thuyết về sự biến đổi nói chung mà căn bản là học thuyết về sự phát triển, phép biện chứng duy vật chú trọng phân tích không phải sự phủ định nói chung mà căn bản là sự phủ định biện chứng.              Phủ định biện chứng có hai đặc trưng cơ bản là tính khách quan và tính kế thừa. Phủ định biện chứng có tính khách quan vì nguyên nhân của sự phủ định nằm trong chính bản thân sự vật, hiện tượng; nó là kết quả của quá trình đấu tranh giải quyết mâu thuẫn tất yếu, bên trong bản thân sự vật; tạo khả năng ra đời của cái mới, thay thế cái cũ, nhờ đó tạo nên xu hướng phát triển của chính bản thân sự vật. Vì thế, phủ định biện chứng cũng chính là sự tự thân phủ định. Phủ định biện chứng mang tính kế thừa: kế thừa những nhân tố hợp quy luật và loại bỏ nhân tố phản quy luật. Phủ định biện chứng không phải là sự phủ định sạch trơn cái cũ, mà trái lại cái mới ra đời trên cơ sở những hạt nhân hợp lý của cái cũ để phát triển thành cái mới, tạo nên tính liên tục của sự phát triển. Đó là sự phủ định mà trong đó cái mới hình thành và phát triển tự thân, thông qua quá trình lọc bỏ những mặt tiêu cực, lỗi thời, giữ lại những nội dung tích cực. V. I. Lênin cho rằng: “Không phải là sự phủ định sạch trơn, không phải là sự phủ định không suy nghĩ, không phải sự phủ định hoài nghi, không phải sự do dự, cũng không phải sự nghi ngờ là cái đặc trưng và cái bản chất trong phép biện chứng… mà là sự phủ định coi như là vòng khâu của liên hệ, vòng khâu của sự phát triển, với sự duy trì cái khẳng định, tức là không có một sự do dự nào, không có một sự chiết trung nào”[23]. Bởi vậy, phủ định biện chứng là khuynh hướng tất yếu của mỗi liên hệ bên trong giữa cái cũ và cái mới, là sự tự khẳng định của các quá trình vận động, phát triển của sự vật. b) Phủ định của phủ định Phủ định biện chứng mới nói lên một giai đoạn của quá trình phát triển. Với t­ư cách là kết quả của phủ định lần thứ nhất, cái phủ định cũng chứa đựng trong bản thân nó yếu tố phủ định tiếp theo. Thông qua một số lần phủ định biện chứng như­ vậy làm cho sự vật mới d­ường nh­ư quay lại điểm xuất phát ban đầu nhưng trên cơ sở mới cao hơn, hoàn thành một chu kỳ phát triển. Sự phủ định biện chứng đó đ­ược gọi là phủ định của phủ định.           Phủ định của phủ định là sự phủ định đã qua một số lần phủ định biện chứng để đưa sự vật dường như quay lại điểm xuất phát ban đầu nhưng trên cơ sở mới cao hơn, hoàn thành một chu kỳ phát triển.           Ví dụ: Nền sản xuất phụ thuộc vào tự nhiên à Nền sản xuất bóc lột tự nhiên à Nền sản xuất thân thiện với tự nhiên.           - Tính chất phủ định của phủ định Phủ định của phủ định kết thúc một chu kỳ phát triển của sự vật, nhưng không chấm dứt sự phát triển. Sự vật mới do phủ định của phủ định làm xuất hiện lại chứa đựng yếu tố tự phủ định mình, nghĩa là lại bắt đầu một chu kỳ phát triển mới. Sự phát triển của sự vật thông qua sự phủ định của phủ định có tính chất chu kỳ nh­ư vậy tạo thành một con đư­ờng xoáy ốc đi lên. Con đư­ờng xoáy chôn ốc của sự phát triển biểu thị tính chất biện chứng của quá trình phát triển: đó là tính kế thừa, tính chu kỳ, tính tiến lên và tính vô cùng tận của sự phát triển. Quá trình phủ định của phủ định ở mỗi sự vật lại đ­ược thực hiện dư­ới những hình thức rất khác nhau. Có sự vật chu kỳ phát triển ngắn, có sự vật chu kỳ phát triển dài; có sự vật phải qua nhiều bước trung gian mới thực hiện được một chu kỳ phát triển có sự vật trải qua ít bước trung gian hơn v.v.           Bản chất của quy luật: Quy luật phủ định của phủ định nêu lên mối liên hệ, sự kế thừa giữa sự vật và sự tự phủ định của nó, nhờ đó sự phủ định biện chứng là điều kiện cho sự phát triển; nó bảo tồn một số nội dung của các giai đoạn trước và bổ sung thêm những thuộc tính mới, dẫn tới phủ định của phủ định, làm cho sự phát triển theo khuynh hướng đường “xoáy ốc”. c) Ý nghĩa phương pháp luận Quy luật phủ định của phủ định là cơ sở để chúng ta nhận thức một cách đúng đắn về xu hướng vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng. Quá trình đó không diễn ra theo đường thẳng mà là con đường quanh co, phức tạp, gồm nhiều giai đoạn, nhiều quá trình khác nhau. Tuy nhiên, tính đa dạng và phức tạp của quá trình phát triển chỉ là sự biểu hiện của khuynh hướng chung, khuynh hướng tiến lên theo quy luật. Cần phải nắm được đặc điểm, bản chất, các mối liên hệ của sự vật, hiện tượng để tác động tới sự phát triển, phù hợp với yêu cầu hoạt động nhận thức biểu hiện của thế giới quan khoa học và nhân sinh quan cách mạng trong mọi hoạt động của chúng ta và thực tiễn. Khẳng định niềm tin vào xu hướng tất yếu là phát triển tiến lên, đó là biểu hiện của thế giới quan khoa học và nhân sinh quan cách mạng trong mọi hoạt động của chúng ta.          Theo quy luật phủ định của phủ định, trong thế giới khách quan, cái mới tất yếu phải ra đời để thay thế cái cũ. Trong tự nhiên, cái mới ra đời và phát triển theo quy luật khách quan. Trong đời sống xã hội, cái mới ra đời trên cơ sở hoạt động có mục đích, có ý thức tự giác và sáng tạo của con người. Vì vậy, chúng ta cần phải nâng cao tính tích cực của nhân tố chủ quan trong mọi hoạt động, có niềm tin vào sự tất thắng của cái mới, ủng hộ cái mới và đấu tranh cho cái mới thắng lợi. Do đó, cần khắc phục tư tưởng bảo thủ, trì trệ, giáo điều, kìm hãm sự phát triển của cái mới, làm trái với quy luật phủ định của phủ định. Phải có quan điểm biện chứng trong quá trình kế thừa sự phát triển. Quan điểm đó đòi hỏi phải khắc phục tư tưởng tả khuynh và hữu khuynh trong khi kế thừa cái cũ để phát triển cái mới. Do đó, không được phủ định hoàn toàn cái cũ, cũng như không được kế thừa toàn bộ cái cũ, mà phải kế thừa những yếu tố hợp lý, hạt nhân hợp lý của cái cũ cho sự phát triển của cái mới. Đó là quan điểm kế thừa biện chứng, trên tinh thần khoa học, cho mọi quá trình phát triển, nhất là trong thời đại hội nhập của dân tộc với nhân loại ngày nay.	Ví dụ: chiếc đồng hồ có nhiều thuộc tính, như: bằng sắt, đeo tay, hình tròn… thuộc tính cơ bản (đặc trưng) là công cụ đo thời gian. Ví dụ: chiếc đồng hồ có nhiều thuộc tính, như: bằng sắt, đeo tay, hình tròn… thuộc tính cơ bản (đặc trưng) là công cụ đo thời gian.
V. LÝ LUẬN NHẬN THỨC DUY VẬT BIỆN CHỨNG Trong chủ nghĩa Mác - Lênin, lý luận nhận thức (hay nhận thức luận) là một nội dung cơ bản của phép biện chứng; đó là lý luận nhận thức duy vật biện chứng, tức học thuyết về khả năng nhận thức của con người đối với thế giới khách quan thông qua hoạt động thực tiễn; lý giải bản chất, con đường và quy luật chung của quá trình con người nhận thức chân lý, nhận thức hiện thực khách quan nhằm phục vụ hoạt động thực tiễn của con người. 1. Thực tiễn, nhận thức và vai trò của thực tiễn với nhận thức a) Thực tiễn và các hình thức cơ bản của thực tiễn Thực tiễn là toàn bộ hoạt động vật chất có mục đích, mang tính lịch sử - xã hội của con người nhằm cải biến tự nhiên và xã hội. Khác với các hoạt động khác, hoạt động thực tiễn là loại hoạt động mà con người sử dụng những công cụ vật chất tác động vào những đối tượng vật chất làm biến đổi chúng theo những mục đích của mình. Đó là những hoạt động đặc trưng và bản chất của con người. Nó được thực hiện một cách tất yếu khách quan và không ngừng phát triển bởi con người qua các thời kỳ lịch sử. Chính vì vậy mà hoạt động thực tiễn bao giờ cũng là hoạt động vật chất mang tính chất sáng tạo và có tính mục đích, tính lịch sử - xã hội.           Thực tiễn biểu hiện rất đa dạng với nhiều hình thức ngày càng phong phú, song có ba hình thức cơ bản là hoạt động sản xuất vật chất, hoạt động chính trị xã hội và hoạt động thực nghiệm khoa học. Hoạt động sản xuất vật chất là hình thức hoạt động cơ bản, đầu tiên của thực tiễn. Đây là hoạt động trong đó con người sử dụng những công cụ lao động tác động vào giới tự nhiên để tạo ra của cải vật chất, các điều kiện cần thiết nhằm duy trì sự tồn tại và phát triển của mình. Hoạt động chính trị - xã hội là là hoạt động của các cộng đồng người, các tổ chức khác nhau trong xã hội nhằm cải biến những quan hệ chính trị - xã hội để thúc đẩy xã hội phát triển. Thực nghiệm khoa học là một hình thức đặc biệt của hoạt động thực tiễn. Đây là hoạt động được tiến hành trong những điều kiện do con người tạo ra, gần giống, giống hoặc lặp lại những trạng thái của tự nhiên và xã hội nhằm xác định những những quy luật biến đổi, phát triển của đối tượng nghiên cứu. Dạng hoạt động này có vai trò quan trọng trong sự phát triển của xã hội, đặc biệt là trong thời kỳ cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại. Mỗi hình thức hoạt động cơ bản của thực tiễn có một chức năng quan trọng khác nhau, không thể thay thế cho nhau, song chúng có mối quan hệ chặt chẽ, tác động qua lại lẫn nhau. Trong mối quan hệ đó, hoạt động sản xuất vật chất là loại hoạt động có vai trò quan trọng nhất, đóng vại trò quyết định đối với các hoạt động thực tiễn khác. Bởi vì, nó là hoạt động nguyên thủy nhất và tồn tại một cách khách quan, thường xuyên nhất trong đời sống của con người và nó tạo ra những điều kiện, của cải thiết yếu nhất, có tính quyết định đối với sự sinh tổn và phát triển của con người. Không có hoạt động sản xuất vật chất thì không thể có các hình thức thực tiễn khác. Các hình thức thực tiễn khác, suy đến cùng cũng xuất phát từ thực tiễn sản xuất vật chất và nhằm phục vụ thực tiễn sản xuất vật chất. Nói như vậy không có nghĩa là các hình thức hoạt động chính trị xã hội và thực nghiệm khoa học là hoàn toàn thụ động, lệ thuộc một chiều vào hoạt động sản xuất vật chất. Ngược lại, chúng có tác dụng kìm hãm hoặc thúc đẩy hoạt động sản xuất vật chất phát triển. Chẳng hạn, nếu hoạt động thực tiễn chính trị xã hội mang tính chất tiến bộ, cách mạng và nếu hoạt động thực nghiệm khoa học đúng đắn sẽ tạo đà cho hoạt động sản xuất phát triển; còn nếu ngược lại, thì nó sẽ kìm hãm sự phát triền của hoạt động sản xuất vật chất. Chính sự tác động qua lại lẫn nhau của các hình thức hoạt động cơ bản đó làm cho hoạt động thực tiễn vận động, phát triển và ngày càng có vai trò quan trọng đối với hoạt động nhận thức. b) Nhận thức và các trình độ nhận thức Nhận thức là một quá trình phản ánh tích cực, tự giác và sáng tạo thế giới khách quan vào bộ óc con người trên cơ sở thực tiễn, nhằm sáng tạo ra những tri thức về thế giới khách quan. Quan niệm trên đây về nhận thức cũng chính là quan niệm duy vật biện chứng về bản chất của nhận thức. Quan niệm này xuất phát từ bốn nguyên tắc cơ bản sau đây: Một là, thừa nhận thế giới vật chất tồn tại khách quan độc lập với ý thức của con người. Hai là, thừa nhận con người có khả năng nhận thức được thế giới khách quan; coi nhận thức là sự phản ánh thế giới khách quan vào trong bộ óc của con người, là hoạt động tìm hiểu khách thể của chủ thể; thừa nhận không có cái gì là không thể nhận thức được mà chỉ có những cái con người chưa nhận thức được. Ba là, khẳng định sự phản ánh đó là một quá trình biện chứng, tích cực, tự giác và sáng tạo. Quá trình phản ánh đó diễn ra theo trình tự từ chưa biết đến biết, từ biết ít đến nhiều, từ chưa sâu sắc, chưa toàn diện đến sâu sắc và toàn diện hơn,... Bốn là, coi thực tiễn là cơ sở chủ yếu và trực tiếp nhất của nhận thức; là động lực, mục đích của nhận thức và là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý. Như vậy, theo quan điểm duy vật biện chứng thì nhận thức thuộc phạm vi hoạt động phản ánh của con người (với tư cách chủ thể nhận thức) đối với thế giới khách quan (với tư cách khách thể nhận thức), được tiến hành thông qua hoạt động thực tiễn và nhằm sáng tạo tri thức phục vụ hoạt động thực tiễn, đồng thời cũng lấy thực tiễn là tiêu chuẩn để xác định tính chân lý của những tri thức đó. Với quan điểm duy vật biện chứng, nhận thức nhất định phải là một quá trình, đó cũng là quá trình đi từ trình độ nhận thức kinh nghiệm đến trình độ nhận thức lý luận; từ trình độ nhận thức thông thường đến trình độ nhận thức khoa học; v.v… Nhận thức kinh nghiệm là trình độ nhận thức hình thành từ sự quan sát trực tiếp các sự vật, hiện tượng trong giới tự nhiên, xã hội hay trong các thí nghiệm khoa học. Kết quả của nhận thức kinh nghiệm là những tri thức kinh nghiệm. Tri thức này có hai loại là tri thức kinh nghiệm thông thường và những tri thức kinh nghiệm khoa học. Hai loại tri thức này có thể bổ sung cho nhau, làm phong phú lẫn nhau. Nhận thức lý luận là trình độ nhận thức gián tiếp, trừu tượng, có tính hệ thống trong việc khái quát bản chất; quy luật của các sự vật, hiện tượng. Nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận là hai giai đoạn nhận thức khác nhau nhưng có mối quan hệ biện chứng lẫn nhau. Trong mối quan hệ đó nhận thức kinh nghiệm là cơ sở của nhận thức lý luận; nó cung cấp cho nhận thức lý luận những tư liệu phong phú, cụ thể; nó trực tiếp gắn chặt với hoạt động thực tiễn tạo thành cơ sở hiện thực để kiểm tra sửa chữa, bổ sung cho lý luận đã có và tổng kết, khái quát thành lý luận mới. Tuy nhiên nhận thức kinh nghiệm còn hạn chế ở chỗ nó chỉ dừng lại ở sự mô tả, phân loại các sự kiện, các dữ kiện thu được từ sự quan sát và thí nghiệm trực tiếp. Do đó nó chỉ đem lại những hiểu biết về các mặt riêng rẽ, bề ngoài, rời rạc, chưa phản ánh được cái bản chất, những mối liên hệ mang tính quy luật của các sự vật, hiện tượng. Do đó, nhận thức kinh nghiệm tự nó không bao giờ có thể chứng minh được đầy đủ tính tất yếu. Ngược lại, mặc dù được hình thành từ sự tổng kết những kinh nghiệm, nhưng nhận thức lý luận không hình thành một cách tự phát, trực tiếp từ kinh nghiệm. Do tính độc lập tương đối của nó, lý luận có thể đi trước những dữ kiện kinh nghiệm, hướng dẫn sự hình thành những tri thức kinh nghiệm có giá trị, lựa chọn những kinh nghiệm hợp lý để phục vụ cho hoạt động thực tiễn, góp phần làm biến đổi đời sống của con người. Thông qua đó mà nâng những tri thức kinh nghiệm từ chỗ là cái cụ thể, riêng lẻ, đơn nhất thành cái khái quát, có tính phổ biến. Nhận thức thông thường là loại nhận thức được hình thành một cách tự phát, trực tiếp từ trong hoạt động hàng ngày của con người. Nó phản ánh sự vật, hiện tượng xảy ra với tất cả những đặc điểm chi tiết, cụ thể và những sắc thái khác nhau của sự vật. Vì vậy, nhận thức thông thường mang tính phong phú, nhiều vẻ và gắn liền với những quan niệm sống thực tế hàng ngày. Vì thế, nó có vai trò thường xuyên và phổ biến chi phối hoạt động của mọi người trong xã hội. Nhận thức khoa học là loại nhận thức được hình thành một cách tự giác và gián tiếp từ sự phản ánh đặc điểm bản chất, những quan hệ tất yếu của đối tượng nghiên cứu. Sự phản ánh này diễn ra dưới dạng trừu tượng lôgic. Đó là các khái niệm, phạm trù và các quy luật khoa học. Nhận thức khoa học vừa có tính khách quan, trừu tượng, khái quát lại vừa có tính hệ thống, có căn cứ và có tính chân thực. Nó vận dụng một hệ thống các phương pháp nghiên cứu và sử dụng cả ngôn ngữ thông thường và thuật ngữ khoa học để diễn tả sâu sắc bản chất và quy luật của đối tượng trong nghiên cứu. Vì thế, nhận thức khoa học có vai trò ngày càng to lớn trong hoạt động thực tiễn, đặc biệt trong thời đại khoa học và công nghệ hiện đại. Nhận thức thông thường và nhận thức khoa học là hai bậc thang khác nhau về chất của quá trình nhận thức nhằm đạt tới những tri thức chân thực. Giữa chúng có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Trong mối quan hệ đó, nhận thức thông thường có trước nhận thức khoa học và là nguồn chất liệu để xây dựng nội dung của các khoa học. Mặc dù đã chứa đựng những mầm mống của những tri thức khoa học, song nhận thức thông thường chủ yếu vẫn chỉ dừng lại ở sự phản ánh cái bề ngoài, ngẫu nhiên, không bản chất của đối tượng và tự nó không thể chuyển thành nhận thức khoa học. Muốn phát triển thành nhận thức khoa học cần phải thông qua quá trình tổng kết, trừu tượng, khái quát đúng đắn của các nhà khoa học. Ngược lại, khi đạt tới trình độ nhận thức khoa học nó lại có tác động trở lại nhận thức thông thường, xâm nhập vào nhận thức thông thường và làm cho nhận thức thông thường phát triển, tăng cường nội dung khoa học cho quá trình con người nhận thức thế giới. c) Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức Đối với nhận thức, thực tiễn đóng vai trò là cơ sở, động lực, mục đích của nhận thức và là tiêu chuẩn của chân lý, kiểm tra tính chân lý của quá trình nhận thức. Sở dĩ như vậy vì thực tiễn là điểm xuất phát trực tiếp của nhận thức; nó đề ra nhu cầu, nhiệm vụ, cách thức và khuynh hướng vận động và phát triển của nhận thức. Chính con người có nhu cầu tất yếu khách quan là phải giải thích thế giới và cải tạo thế giới nên con người tất yếu phải tác động vào các sự vật, hiện tượng bằng hoạt động thực tiễn của mình. Sự tác động đó làm cho các sự vật, hiện tượng bộc lộ những thuộc tính, những mối liên hệ và quan hệ khác nhau giữa chúng, đem lại những tài liệu cho nhận thức, giúp cho nhận thức nắm bắt được bản chất, các quy luật vận động và phát triển của thế giới. Trên cơ sở đó mà hình thành nên các lý thuyết khoa học. Chẳng hạn, xuất phát từ nhu cầu thực tiễn của con người cần phải đo đạc diện tích và đong lường sức chứa của những cái bình, từ sự tính toán thời gian và sự chế tạo cơ khí mà toán học đã ra đời và phát triển. Hoặc sự xuất hiện học thuyết mácxít vào những năm 40 của thế kỷ XIX cũng bắt nguồn từ hoạt động thực tiễn của các phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân chống lại giai cấp tư sản lúc bấy giờ. Ngay cả những thành tựu khoa học mới đây nhất là khám phá và giải mã bản đồ gen người cũng ra đời từ chính hoạt động thực tiễn, từ nhu cầu đòi hỏi phải chữa trị những căn bệnh nan y và từ nhu cầu tìm hiểu, khai thác những tiềm năng bí ẩn của con người. Có thể nói, suy cho cùng không có một lĩnh vực tri thức nào mà lại không xuất phát từ thực tiễn, không nhằm vào việc phục vụ, hướng dẫn thực tiễn. Do đó, nếu thoát ly thực tiễn, không dựa vào thực tiễn thì nhận thức sẽ xa rời cơ sở hiện thực nuôi dưỡng sự phát sinh, tồn tại và phát triển của mình. Cũng vì thế, chủ thể nhận thức không thể có được những tri thức đúng đắn và sâu sắc về thế giới nếu nó xa rời thực tiễn.           Thực tiễn là cơ sở, động lực và mục đích của nhận thức còn là vì nhờ có hoạt động thực tiễn mà các giác quan của con người ngày càng được hoàn thiện; năng lực tư duy lôgíc không ngừng được củng cố và phát triển; các phương tiện nhận thức ngày càng hiện đại, có tác dụng "nối dài" các giác quan của con người trong việc nhận thức thế giới.           Thực tiễn chẳng những là cơ sở, động lực, mục đích của nhận thức mà nó còn đóng vai trò là tiêu chuẩn của chân lý, kiểm tra tính chân lý của quá trình nhận thức. Điều này có nghĩa là thực tiễn là thước đo giá trị của những tri thức đã đạt được trong nhận thức. Đồng thời thực tiễn không ngừng bổ sung, điều chỉnh, sửa chữa, phát triển và hoàn thiện nhận thức. C. Mác đã từng khẳng định: "Vấn đề tìm hiểu xem tư duy của con người có thể đạt tới chân lý  khách quan hay không, hoàn toàn không phải là vấn đề lý luận mà là một vấn đề thực tiễn. Chính trong thực tiễn mà con người phải chứng minh chân lý"[24]. Như vậy, thực tiễn chẳng những là điểm xuất phát của nhận thức, là yếu tố đóng vai trò quyết định đối với sự hình thành và phát triển của nhận thức mà còn là nơi nhận thức phải luôn luôn hướng tới để thể nghiệm tính đúng đắn của mình. Nhấn mạnh vai trò đó của thực tiễn, V. I. Lênin đã cho rằng: "Quan điểm về đời sống, về thực tiễn, phải là quan điểm thứ nhất và cơ bản của lý luận về nhận thức"[25].           Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức, đòi hỏi chúng ta phải luôn luôn quán triệt quan điểm thực tiễn. Quan điểm này yêu cầu việc nhận thức phải xuất phát từ thực tiễn, dựa trên cơ sở thực tiễn, đi sâu vào thực tiễn, phải coi trọng công tác tổng kết thực tiễn. Việc nghiên cứu lý luận phải liên hệ với thực tiễn, học đi đôi với hành. Nếu xa rời thực tiễn sẽ dẫn đến sai lầm của bệnh chủ quan, duy ý chí, giáo điều, máy móc, quan liêu. Ngược lại, nếu tuyệt đối hóa vai trò của thực tiễn sẽ rơi vào chủ nghĩa thực dụng và kinh nghiệm chủ nghĩa. Như vậy, nguyên tắc thống nhất giữa thực tiễn và lý luận phải là nguyên tắc cơ bản trong hoạt động thực tiễn và hoạt động lý luận; lý luận mà không có thực tiễn làm cơ sở và tiêu chuẩn để xác định tính chân lý của nó thì đó chỉ là lý luận suông, ngược lại thực tiễn mà không có lý luận khoa học, cách mạng soi sáng thì nhất định sẽ biến thành thực tiễn mù quáng. 2. Con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý a) Quan điểm của Lênin về con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý Trong tác phẩm Bút ký triết học V. I. Lênin đã khái quát con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý như sau: Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn - đó là con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý, của sự nhận thức hiện thực khách quan. Theo sự khái quát này, con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý (tức sự phản ánh đúng đắn đối với hiện thực khách quan) là một quá trình, đó là quá trình bắt đầu từ "trực quan sinh động" (hay nhận thức cảm tính) tiến đến "tư duy trừu tượng” (hay nhận thức lý tính). Nhưng những sự trừu tượng đó không phải là điểm cuối cùng của một chu kỳ nhận thức mà nhận thức phải tiếp tục tiến tới thực tiễn. Chính trong thực tiễn mà nhận thức có thể kiểm tra và chứng minh tính đúng đắn của nó và tiếp tục vòng khâu tiếp theo của quá trình nhận thức. Đây cũng chính là quy luật chung của quá trình con người nhận thức về hiện thực khách quan. - Giai đoạn từ nhận thức cảm tính đến nhận thức lý tính Nhận thức cảm tính là giai đoạn mở đầu của quá trình nhận thức. Đó là giai đoạn nhận thức mà con người, trong hoạt động thực tiễn, sử dụng các giác quan để tiến hành phản ánh các sự vật khách quan, mang tính chất cụ thể, cảm tính với những biểu hiện phong phú của nó trong mối quan hệ với sự quan sát của con người. Do vậy, ở giai đoạn này, con người mới chỉ phản ánh được cái hiện tượng, cái biểu hiện bên ngoài của sự vật cụ thể, cảm tính trong hiện thực khách quan mà chưa phản ánh được cái bản chất, quy luật, nguyên nhân của những hiện tượng quan sát được. Do đó đây chính là giai đoạn thấp của quá trình nhận thức. Trong giai đoạn này nhận thức được thực hiện qua ba hình thức cơ bản là: cảm giác, tri giác và biểu tượng. Cảm giác của con người về sự vật khách quan là hình ảnh sơ khai nhất, đơn giản nhất của các quá trình nhận thức nhưng nếu không có nó thì thì sẽ không thể có bất cứ nhận thức nào về sự vật khách quan. Mỗi cảm giác của con người về sự vật khách quan đều có một nội dung khách quan mặc dù nó thuộc về sự phản ánh chủ quan của con người. Chính vì vậy mà có thể nói: "Cảm giác là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan". Cảm giác là cơ sở hình thành nên tri giác. Tri giác là sự phản ánh tương đối toàn vẹn của con người về những biểu hiện của sự vật khách quan, cụ thể, cảm tính; nó được hình thành trên cơ sở liên kết, tổng hợp những cảm giác về sự vật đó. So với cảm giác, tri giác là hình thức nhận thức cao hơn, đấy đủ hơn, phong phú hơn về sự vật, nhưng đó vẫn chỉ là sự phản ánh đối với những biểu hiện bề ngoài của sự vật khách quan, chưa phản ánh được cái bản chất, quy luật khách quan. Biểu tượng là sự tái hiện hình ảnh về sự vật khách quan vốn đã được phản ánh bởi cảm giác và tri giác; nó là hình thức phản ánh cao nhất và phức tạp nhất của giai đoạn nhận thức cảm tính, đồng thời nó cũng chính là bước quá độ từ giai đoạn nhận thức cảm tính lên nhận thức lý tính. Đặc điểm của biểu tượng là có khả năng tái hiện những hình ảnh mang tính chất biểu trưng về sự vật khách quan, nó có tính chất liên tưởng về bề ngoài của sự vật, bởi thế nó bắt đầu có tính chất của những sự trừu tượng hóa ỵễ sự vật, đó là tiền đề của những sự trừu tượng hóa của giai đoạn nhận thức lý tính. Tuy nhiên ở giai đoạn cảm tính, nhận thức vẫn chưa phản ánh được cái bản chất, quy luật khách quan mà nhờ đó nhận thức mới có thể lý giải được đúng đắn các hiện tượng được phản ánh trong giai đoạn nhận thức cảm tính, mới có khả năng đáp ứng được nhu cầu nhận thức phục vụ hoạt động thực nhu cầu hoạt động cải biến sáng tạo thế giới khách quan. Nhận thức lý tính là giai đoạt cao hơn của quá trình nhận thức, đó là sự phản ánh gián tiếp, trừu tượng và khái quát những thuộc tính, những đặc điểm bản chất của sự vật khách quan. Đây là giai đoạn nhận thức thực hiện chức năng quan trọng nhất là tách ra và nắm lấy cái bản chất, có tính quy luật của các sự vật hiện tượng. Nhận thức lý thú được thực hiện thông qua ba hình thức cơ bản là: khái niệm, phán đoán và suy lý (suy luận). Khái niệm là hình thức cơ bản của nhận thức lý tính, phản ánh những đặc tính bản chất của sự vật. Sự hình thành khái niệm là kết quả của sự khái quát tổng hợp biện chứng các đặc điểm, thuộc tính của sự vật hay một lớp sự vật. Nó là cơ sở hình thành nên những phán đoán trong quá trình con người tư duy về sự vật khách quan. Phán đoán là hình thức cơ bản của nhận thức lý tính, được hình thành thông qua việc liên kết các khái niệm lại với nhau theo phương thức khẳng định hay phủ định một đặc điểm, một thuộc tính nào đó của đối tượng nhận thức. Theo trình độ phát triển của nhận thức, phán đoán được chia làm ba loại là phán đoán đơn nhất, phán đoán đặc thù và phán đoán phổ biến. Phán đoán phổ biến là hình thức phản ánh thể hiện sự bao quát rộng lớn nhất về thực khách quan. Suy lý là hình thức cơ bản của nhóm thức lý tính, được hình thành trên cơ sở liên kết các phán đoán nhằm rút ra từ thức mới về sự vật. Điều kiện để bất cứ một suy lý nào cũng phải là trên cơ sở những tri thức đã có dưới hình thức là những phán đoán, đồng thời tuân theo những quy tắc lôgic của các hình suy luận, đó là suy luận quy nạp (đi từ những cái tiếng đến cái chung suy luận diễn dịch (đi từ cái chung đến mỗi cái riêng, cái cụ thể). - Mối quan hệ giữa nhận thức cảm tính, nhận thức lý tính với thực tiễn Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính là những nấc thang hợp thành chu trình nhận thức. Trên thực tế chúng thường diễn ra đan xen vào nhau trong một quá trình nhận thức song chúng có những chức năng và nhiệm vụ khác nhau. Nếu nhận thức cảm tính gắn liền với thực tiễn, với sự tác động của khách thể cảm tính, là cơ sở cho nhận thức lý tính thì nhận thức lý tính, nhờ có tính khái quát cao, lại có thể hiểu biết được bản chất, quy luật vận động và phát triển sinh động của sự vật, giúp cho nhận thức cảm tính có được sự định hướng đúng và trở nên sâu sắc hơn. Tuy nhiên, nếu dừng lại ở nhận thức lý tính thì con người mới chỉ có được những tri thức về đối tượng, còn bản thân những tri thức đó có thật sự chính xác hay không thì con người vẫn chưa thể biết được. Trong khi đó, nhận thức đòi hỏi phải xác định xem những tri thức đó có chân thực hay không. Để thực hiện điều này thì nhận thức nhất thiết phải trở về với thực tiễn, dùng thực tiễn làm tiêu chuẩn, làm thước đo tính chân thực của những tri thức đã đạt được trong quá trình nhận thức. Mặt khác, mọi nhận thức, suy đến cùng đều là xuất phát từ nhu cầu thực tiễn và trở lại phục vụ thực tiễn. Như vậy có thể thấy quy luật chung của quá trình vận động, phát triển của nhận thức chính là: từ thực tiễn đến nhận thức - tái thực tiễn - tái nhận thức - v.v... Quá trình này không có điểm dừng cuối cùng, nhờ đó mà quá trình nhận thức đạt dần tới những tri thức ngày càng đúng đắn hơn, đầy đủ hơn và sâu sắc hơn về thực tại khách quan. Đây cũng chính là quan điểm về tính tương đối của của nhận thức của con người trong quá trình phản ánh thực tế khách quan. Quy luật chung của sự nhận thức cũng là một sự biểu hiện cụ thể, sinh động của những quy luật chung trọng phép biện chứng duy vật: quy luật phủ định của phủ định, quy luật chuyển hóa từ những thay đổi về lượng thành những sự thay đổi về chất và ngược lại, quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập. Sự vận động của quy luật chung trong quá trình vận động, phát triển nhận thức chính là quá trình con người, loài người ngày càng tiến dần tới chân lý. b) Chân lý và vai trò của chân lý đối với thực tiễn - Khái niệm chân lý Mọi quá trình nhận thức đều sáng tạo ra những tri thức, tức những hiểu biết của con người về thực tế khách quan, nhưng không phải mọi tri thức đều có nội dung phù hợp với thực tế khách quan, bởi vì nhận thức thuộc về sự phản ánh của con người đối với thực tế khách quan đó. Thực tế lịch sử nhận thức của toàn nhân loại cũng như của mỗi con người đã chứng minh rằng những tri thức mà con người đã và đang đạt được không phải bao giờ cũng phù hợp với thực tế khách quan; trái lại, có rất nhiều trường hợp không phù hợp, thậm chí hoàn toàn đối lập với thực tế khách quan. Trong phạm vi lý luận nhận thức của chủ nghĩa Mác - Lênin, khái niệm chân lý được dùng để chỉ những tri thức có nội dung phù hợp với thực tế khách quan mà sự phù hợp đó đã được kiểm tra và chứng minh bởi thực tiễn. Theo nghĩa như vậy khái niệm chân lý không đồng nhất với khái niệm tri thức, cũng không đồng nhất với khái niệm giả thuyết (dù là những giả thuyết khoa học), đồng thời, chân lý cũng là một quá trình. Theo Lênin: "Sự phù hợp giữa tư tưởng và khách thể là một quá trình: tư tưởng (= con người) không nên hình dung chân lý dưới dạng một sự đứng im chết cứng, một bức tranh (hình ảnh) đơn giản, nhợt nhạt (lờ mờ), không khuynh hướng, không vận động"[26]. - Các tính chất của chân lý Mọi chân lý đều có tính khách quan, tính tương đối, tính tuyệt đối và tính cụ thể. Tính khách quan của chân lý là chỉ tính độc lập về nội dung phản ánh của nó đối với ý chí chủ quan của con người; nội dung của tri thức phải phù hợp với thực tế khách quan chứ không phải ngược lại. Điều đó có nghĩa là nội dung của những tri thức đúng đắn không phải là sản phẩm thuần túy chủ quan, không phải là sự xác lập tùy tiện của con người hoặc có sẵn ở trong nhận thức; trái lại, nội dung đó thuộc về thế giới khách quan, do thế giới khách quan quy định. Khẳng định chân lý có tính khách quan là một trong những điểm cơ bản phân biệt quan niệm về chân lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng với chủ nghĩa duy tâm và thuyết bất khả tri - là những học thuyết phủ nhận sự tồn tại khách quan của thế giới vật chất và phủ nhận khả năng con người nhận thức được thế giới đó. Tính tuyệt đối của chân lý là chỉ tính phù hợp hoàn toàn và đầy đủ giữa nội dung phản ánh của tri thức với hiện thực khách quan. Về nguyên tắc, chúng ta có thể đạt đến chân lý tuyệt đối. Bởi vì, trong thế giới khách quan không tồn tại một sự vật, hiện tượng nào mà con người hoàn toàn không thể nhận thức được. Khả năng đó trong quá trình phát triển là vô hạn. Song khả năng đó lại bị hạn chế bởi những điều kiện cụ thể của từng thế hệ khác nhau, của từng thực tiễn cụ thể và bởi điều kiện xác định về không gian và thời gian của đối tượng được phản ánh. Do đó chân lý có tính tương đối. Tính tương đối của chân lý là tính phù hợp nhưng chưa hoàn toàn đầy đủ giữa nội dung phản ánh của những tri thức đã đạt được với hiện thực khách quan mà nó phản ánh. Điều đó có nghĩa là giữa nội dung của chân lý với khách thể được phản ánh chỉ mới đạt được sự phù hợp từng phần, từng bộ phận, ở một số mặt, một số khía cạnh nào đó trong những điều kiện nhất định. Chân lý tương đối và chân lý tuyệt đối không tồn tại tách rời nhau mà có sự thống nhất biện chứng với nhau. Một mặt, chân lý tuyệt đối là tổng số của các chân lý tương đối. Mặt khác, trong mỗi chân lý mang tính tương đối bao giờ cũng chứa đựng những yếu tố của tính tuyệt đối. V. I. Lênin viết: "Chân lý tuyệt đối được cấu thành từ tổng số những chân lý tương đối đang phát triển; chân lý tương đối là những phản ánh tương đối đúng của một khách thể tồn tại độc lập với nhân loại; những phản ánh ấy ngày càng trở nên chính xác hơn; mỗi chân lý khoa học, dù là có tính tương đối, vẫn chứa đựng một yếu tố của chân lý tuyệt đối"[27].            Nhận thức một cách đúng đắn mối quan hệ biện chứng giữa tính tương đối và tính tuyệt đối của chân lý có một ý nghĩa quan trọng trong việc phê phán và khắc phục những sai lầm cực đoan trong nhận thức và trong hành động. Nếu cường điệu tính tuyệt đối của chân lý, hạ thấp tính tương đối của nó sẽ rơi vào quan điểm siêu hình, chủ nghĩa giáo điều, bệnh bảo thủ, trì trệ. Ngược lại, nếu tuyệt đối hóa tính tương đối của chân lý, hạ thấp vai trò của tính tuyệt đối của nó sẽ rơi vào chủ nghĩa tương đối. Từ đó dẫn đến chủ nghĩa chủ quan, chủ nghĩa xét lại, thuật ngụy biện, thuyết hoài nghi và thuyết bất khả tri. Ngoài tính khách quan, tính tuyệt đối và tính tương đối, chân lý còn có tính cụ thể. Tính cụ thể của chân lý là đặc tính gắn liền và phù hợp giữa nội dung phản ánh với một đối tượng nhất định cùng các điều kiện, hoàn cảnh lịch sử, cụ thể. Điều đó có nghĩa là mỗi tri thức đúng đắn bao giờ cũng có một nội dung cụ thể, xác định. Nội dung đó không phải là sự trừu tượng thuần túy thoát ly hiện thực mà nó luôn luôn gắn liền với một đối tượng xác định, diễn ra trong một không gian, thời gian hay một hoàn cảnh nào đó, trong một mối liên hệ, quan hệ cụ thể. Vì vậy, bất kỳ chân lý nào cũng gắn liền với những điều kiện lịch sử cụ thể, tức là có tính cụ thể. Nếu thoát ly những điều kiện lịch sử cụ thể thì những tri thức được hình thành trong quá trình nhận thức sẽ rơi vào sự trừu tượng thuần túy. Vì thế nó không phải là những tri thức đúng đắn và không được coi là chân lý. Khi nhấn mạnh đặc tính này V. I. Lênin đã khẳng định: "không có chân lý trừu tượng", "chân lý luôn luôn là cụ thể”[28]. Việc nắm vững nguyên tắc về tính cụ thể của chân lý có một ý nghĩa phương pháp luận quan trọng trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. Nó đòi hỏi khi xem xét, đánh giá mỗi sự vật, hiện tượng, mỗi việc làm của con người phải dựa trên quan điểm lịch sử - cụ thể; phải xuất phát từ những điều kiện lịch sử cụ thể mà vận dụng những lý luận chung cho phù hợp. Theo V. I. Lênin: bản chất, linh hồn sống của chủ nghĩa Mác là phân tích cụ thể mỗi tình hình cụ thể; rằng phương pháp của Mác trước hết là xem xét nội dung khách quan của quá trình lịch sử trong một thời điểm cụ thể nhất định[29]. - Vai trò của chân lý đối với thực tiễn: Để sinh tồn và phát triển con người phải tiến hành những hoạt động thực tiễn, đó là các hoạt động cải biến môi trường tự nhiên và xã hội, đồng thời cũng qua đó con người thực hiện một cách tự giác hay không tự giác quá trình hoàn thiện và phát triển chính bản thân mình. Chính quá trình này đã làm phát sinh và phát triển hoạt động nhận thức của con người. Thế nhưng hoạt động thực tiễn chỉ có thể thành công và có hiệu quả một khi con người vận dụng được những tri thức đúng đắn về thực tế khách quan trong chính hoạt động thực tiễn của mình. Vì vậy, chân lý là một trong những điều kiện tiên quyết đảm bảo sự thành công và tính hiệu quả trong hoạt động thực tiễn. Mối quan hệ giữa chân lý và hoạt động thực tiễn là mối quan hệ song trùng trong quá trình vận động, phát triển của cả chân lý và thực tiễn: chân lý phát triển nhờ thực tiễn và thực liễn phát triển nhờ vận dụng đúng đắn những chân lý mà con người đã đạt được trong hoạt động thực tiễn. Quan điểm biện chứng về mối quan hệ giữa chân lý và thực tiễn đòi hỏi trong hoạt động nhận thức con người cần phải xuất phát từ thực tiễn để đạt được chân lý, phải coi chân lý cũng là một quá trình, đồng thời phải thường xuyên tự giác vận dụng chân lý vào trong hoạt động thực tiễn để phát triển thực tiễn, nâng cao hiệu quả hoạt động cải biến giới tự nhiên và xã hội. Coi trọng tri thức khoa học và tích cực vận dụng sáng tạo những tri thức đó vào trong các hoạt động kinh tế - xã hội, nâng cao hiệu quả của những hoạt động đó về thực chất cũng chính là phát huy vai trò của chân lý khoa học trong thực tiễn hiện nay.

---

[1] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 201.

[2] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 2006, t. 26, tr. 65.

[3]  C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 37

[4] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 38.

[5] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 694.

[6] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 491.

[7] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 492.

[8] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 492.

[9] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 2006, t. 29, tr. 209.

[10] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 494.

[11] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 22.

[12] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 201.

[13] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 455.

[14] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 2006, t. 23, tr. 53.

[15] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 2006, t. 42, tr. 364.

[16] Đảng Cộng Sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996, tr.71.

[17] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 38.

[18] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 2006, t. 42, tr. 359.

[19]  V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 2006, t. 29, tr. 268.

[20] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 38.

[21] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 2006, t. 29, tr. 240.

[22] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 20, tr. 173 -174.

[23] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 2006, t. 29, tr. 245.

[24] C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb CTGQ, Hà Nội, 2004, t. 3, tr. 10.

[25] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb Tiến bộ, Matxcơva, 1981, t. 18, tr. 161.

[26] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb Tiến bộ, Matxcơva, 1981, t. 18, tr. 207.

[27] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb Tiến bộ, Matxcơva, 1981, t. 18, tr. 383.

[28] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb Tiến bộ, Matxcơva, 1980, t. 42, tr. 364.

[29] V. I. Lênin: Toàn tập, Nxb Tiến bộ, Matxcơva, 1981, t. 18, tr. 71.